Classics To Go Classics To Go |

Muziek en Synesthesie

Schilderij met abstracte vlakken in verschillende felle kleuren.
Afbeelding: Rubidium Beach / Pexels

Kleuren ‘horen’ of muziek ‘zien’? Het kan! In de klassieke muziek associëren we er graag op los om klanken onder woorden te brengen en aan beelden te verbinden. Voor sommige mensen gaat kleur en muziek verder dan dat: zij ervaren daadwerkelijk kleur bij het horen van muziek. Hoe komt dat en welke componisten en musici hebben deze artistieke superkracht.

Synesthesie: wat is het?

Synesthesie is een zeldzaam en fascinerend fenomeen op het kruispunt van onze zintuigen. Bij sommige mensen lijken de draden in het brein nét anders te zijn aangesloten, waardoor één zintuiglijke prikkel meteen een tweede oproept. Iemand met synesthesie kan bijvoorbeeld kleuren, vormen of texturen ervaren bij letters, cijfers of de dagen van de week. Het bijzondere is dat dit niet voortkomt uit verbeelding of bewuste associatie: het gebeurt vanzelf, zonder dat je erover nadenkt.

Synesthesie in de muziek

Binnen de muziek is ‘kleuren horen’ de bekendste vorm van synesthesie. Daarbij roepen klanken (toonhoogtes, akkoorden, timbres of toonladders) spontaan een kleur op. Een akkoord kan dan ineens geel stralen, een viooltoon kan voelen als zilver of een trompettoon klinkt als een gloeiende, rode vlek. Welke kleur mensen ervaren, verschilt van persoon tot persoon. Zo kan de toon C voor de één wit zijn, voor een ander paars, weer voor een ander bruin en zo verder.

Muzikale beroemdheden met synesthesie

Jean Sibelius

Bij de beroemdste componist van Finland kruisten zijn zintuigen elkaar voortdurend. Naar eigen zeggen riepen kleuren, vormen en zelfs geuren bij hem spontaan klanken op, alsof de wereld rondom hem een verborgen orkest in zich droeg. In Sibelius’ compositieproces speelden die ervaringen ook een rol. Zo zei hij dat zijn synesthetische ervaringen richting gaven aan de structuur van zijn orkestwerken.

Alexander Scriabin

Voor Scriabin was synesthesie geen wonderlijk bijverschijnsel, maar een sleutel tot een rijkere kunstvorm. Hij ontwierp een persoonlijke tabel waarin elke toonsoort een eigen kleur bezat en probeerde die hoorbaar én zichtbaar te maken. In zijn symfonisch gedicht Prometheus of Het vuurgedicht kreeg dit gestalte door een speciaal ‘kleurenorgel’ dat het publiek in wisselende lichtvelden hulde. Achter dit experiment school een bredere visie: Scriabin zag muziek, kleur en mystiek als één ondeelbare werkelijkheid. Zijn ultieme droomcompositie, het nooit verwezenlijkte Mysterium, moest uitgroeien tot een kosmisch ritueel in een tempel in de Himalaya, waar alle kunsten en zintuigen (óók reukzin en tast) samensmolten.

Olivier Messiaen

Zoals Fransman Olivier Messiaen kon toveren met klankkleuren in het orkest, dat konden maar weinigen. De rijkdom aan kleuren die hij bij geluiden ervoer, liggen daar ongetwijfeld aan de bron. ‘Ik zie kleuren als ik geluiden hoor, maar ik zie kleuren niet met mijn ogen. Ik zie kleuren intellectueel, in mijn hoofd,’ legde Messiaen zijn ervaring eens uit. Dat het scala aan synesthesische kleuren haast oneindig kan zijn en verder gaan dan rood, geel of blauw, blijkt wel uit zijn ervaringen bij bepaalde harmonieën uit zijn Turangalîla-symfonie, waarin hij onder andere groen-goud en blauw-oranje ‘hoorde’.

György Ligeti

Voor de twintigste-eeuwse vernieuwer György Ligeti waren majeur-akkoorden rood of roze en mineur-akkoorden ‘ergens tussen groen en bruin in’. Behalve kleur kon Ligeti muziek ook ruimtelijk voor zich zien: als geometrische structuren en texturen. Dit gevoel voor ruimtelijkheid van klank vormde de basis voor zijn beroemde gelaagde klankwolken in werken als Atmosphères en Lux Aeterna.

Amy Beach

De connecties tussen kleur en klank bij de Amerikaanse componiste Amy Beach zijn sterk verbonden aan haar jeugdige ervaringen aan de piano. De meeste kleuren ervaarde ze namelijk in de majeurtoonsoorten. De enige twee mineurtoonsoorten waar ze ooit over heeft verteld (Gis en Fis mineur) delen dezelfde kleur: zwart. Beach-kenners zoeken de oorsprong voor deze duisternis in haar jeugdige afkeer van mineurtoonsoorten: mineur gebruikte haar moeder (en pianolerares) vaak als straf. Beach’ pianowerk By the Still Waters staat – niet verrassend – in haar ‘blauwe’ toonsoort: As groot.

Víkingur Ólafsson

Pianist Víkingur Ólafsson maakt bij het samenstellen van concertprogramma’s en albums regelmatig gebruik van zijn kleurervaringen bij klanken. ‘Toen ik opgroeide, dacht ik dat iedereen dit kleuren ervaarde bij klank. Toen ik las dat dat niet zo was, was ik gewoonweg geschokt. Het is moeilijk uit te leggen, omdat het diep ingrijpt in de manier waarop je muziek waarneemt.’ De toon E ervaart Ólafsson als groen, waardoor werken in E majeur als E mineur verschillende tinten groen oproepen, variërend van donker en weelderig tot helder en levendig. Op de hoes van zijn nieuwste album, met daar op onder andere Beethovens late pianosonate nr. 30, is de pianist gefotografeerd tegen een achtergrond van mos. De muziek op dit album staat dan ook alleen maar in E groot en klein.

Mikalojus Konstantinas Čiurlionis

De honderdvijftig jaar geleden geboren Litouwer Mikalojus Konstantinas Čiurlionis blonk uit in twee kunsten: componeren en schilderen. Ook hij zei synesthesie te hebben. Hij stelde ‘de hele wereld voor als een grote symfonie’. Zijn schilderijen dragen ook vaak muzikale titels, zoals Fuga, Sonate of Preludium. Čiurlionis stierf een zeer vroege dood (op zijn 35e) en liet zo’n driehonderd schilderijen en vierhonderd composities na, waaronder een aantal prachtige symfonische gedichten, zoals Jūra (De Zee) en Miške (In het Bos).

Duke Ellington

Als jazzicoon Duke Ellington over zijn band sprak, noemde hij ze ‘zijn palet’. Als tiener wilde hij bovendien geen jazzartiest worden maar schilder. Hij ontving zelfs een beurs voor een prestigieuze schildersopleiding. Op zijn zestiende besloot hij zich toch op de muziek te richten. ‘Ik hoor een noot van een van de leden van de band en het is één kleur,’ zei Ellington eens. ‘Ik hoor dezelfde noot gespeeld door iemand anders en het is een andere kleur.’

Itzhak Perlman

Vioollegende Itzhak Perlman probeerde in een interview eens uit te leggen hoe zijn synesthetische ervaringen tot stand komen. ‘Ik weet dat ik bepaalde klanken met kleur kan beschrijven. Het is geen muziek, het zijn noten, het zijn afzonderlijke klanken. Als ik een bepaalde klank op een bepaalde snaar van de viool hoor, kan ik die klank met kleur associëren… Het is niet alsof ik een stuk speel en glinsterende blauwe dingen zie.’ De noot Bes op de G-snaar is voor Perlman bijvoorbeeld ‘diep bosgroen’ en de A op de E-snaar rood. De bovenste snaren van de viool associeert hij met de felle kleuren van het spectrum.

Lees en luister ook