Classics To Go | 03 maart 2015

Muziek en Castraten

De castraten waren de goden van het operatoneel in de 18de eeuw. Maar ze bestaan niet meer. Wat waren ze eigenlijk? Historica Helen Berry over twintig zaken die je altijd al wilde weten van castraten, maar niet durfde te vragen.

Het Vaticaan importeerde zijn eerste castraten uit Spanje

De kerk liet de sopraanstemmen zingen door gecastreerde jongens, omdat meisjes en vrouwen volgens de heersende Bijbeluitleg niet in het openbaar mochten optreden. De kerkvaders baseerden zich op de brieven van de profeet Paulus aan de Korintiërs, die waren opgenomen in het Nieuwe Testament. ‘Vrouwen moeten gedurende uw samenkomsten zwijgen’, staat daarin.

De 17de eeuw was een slechte tijd voor een goede kinderstem

Gedurende de 17de eeuw werd in Italië een groeiend aantal jongens gecastreerd. Dat gebeurde tussen het zevende en elfde levensjaar om de puurheid van hun kinderstem te bewaren, zodat zij konden zingen in kerkkoren.

Castraties werden uitgevoerd door slagers

De operaties om de testikels te verwijderen zouden vooral zijn uitgevoerd door slagers uit Norcia, een streek in Italië die bekend stond om zijn lekkere varkensvlees en waar het castreren van biggen aan de orde van de dag was.

Slechts een fractie van de gecastreerde jongens haalde het podium

In het begin van de 18de eeuw ondergingen jaarlijks zo’n 4000 Italiaanse jongens een illegale castratie. Van de kinderen die dat overleefden, drong slechts een fractie door tot de zangopleidingen. En van die ‘gelukkigen’ groeide maar een handjevol uit tot echte operaster.

Castraat zijn kon onverwachte lichamelijke gevolgen hebben

De beroemdste castraten werden opgeleid in de Napolitaanse conservatoria, waar ze talloze uren per dag ademhalingsoefeningen deden om hun longinhoud te vergroten. Veel volwassen castraten bezaten een ongewone grote borstkas. Ze waren vaak langer dan de gemiddelde man, maar leefden aanzienlijk korter.

Een castratentraining bracht buitengewone muzikale eigenschappen voort

Over de beroemdste castraat Farinelli gaat het verhaal dat hij één noot een minuut lang kon aanhouden, een prestatie die vrouwen in het publiek in zwijm deed vallen.

Castraten waren de vocale pauwen van hun tijd

Ze stonden bekend om hun extravagante zangtechnieken, die bovenaards aandeden. Ze verbaasden het publiek met vogelachtige trillers, ongewoon lange noten op één adem van zacht naar hard en terug en virtuoze versieringen. Farinelli was de absolute meester. ‘Eén God, één Farinelli’, scandeerde het Londense publiek.

…maar castraten van de generatie na Farinelli moesten het publiek met nieuwe trucs voor zich winnen

Zangers als Senesino moesten nieuwe manieren bedenken om gewild te blijven toen het vocale vuurwerk uit de mode raakte.

De beroemdste castraat van de 18de eeuw werd afgesnauwd door de beroemdste operacomponist

Operacomponist Georg Friedrich Händel schreef nooit voor Farinelli, die werkte bij de concurrerende Opera of the Nobility, waarvoor Farinelli’s leermeester Nicola Porpora de muziek schreef.

Castraten kregen vaak kinderachtige bijnamen

Castraten behielden hun jongensachtige voorkomen, mede door hun gladde baardloze gezichten. Ze kregen vaak passende bijnamen. Meestal een verkleinwoord. Carlo Broschi noemde zich Farinelli, wat kleine bakker betekent.

Ondanks de ‘kleine’ bijnamen kregen ze grote rollen

Vanaf de Italiaanse renaissance in de 16de eeuw stond de castraatstem twee eeuwen lang symbool voor kracht en goddelijkheid. Ze verdrongen de sopranen als absolute helden van de opera.

Ze waren naar verluidt ook veelgevraagd op andere terreinen

Veel castraten stonden bekend als minnaars van machtige en rijke mannen en vrouwen, van wie de laatsten seksueel konden genieten zonder de angst voor een zwangerschap.

…hoewel niemand dat zeker weet

De inhoud van de broek van een castraat blijft een bron van speculatie. Medisch gezien is het mogelijk dat de castraten seksuele betrekkingen hadden, hoewel ze geen kinderen konden verwekken.

Sommige castraten trouwden

Castraten mochten van de Katholieke Kerk niet trouwen, op straffe van de dood of excommunicatie. Maar in protestante landen als Duitsland en Engeland zijn enkele gevallen bekend van gehuwde castraten.

Er waren veel geruchten over de identiteit van castraten

Sommige anti-katholieke complotdenkers in Engeland vermoedden dat de castraten spionnen waren van het Vaticaan. De figuur van Farinelli kwam voor in 18de-eeuwse half-pornografische satires en pamfletten die beweerden dat hij een als man vermomde vrouw was.

De geboorte van de Romantiek betekende de dood van de castraat

De Romantiek aan het einde van de 18de-eeuw plaveide de weg voor de tenor en de bariton, het verhaal werd belangrijker dan het vocale vuurwerk. Die ontwikkeling maakte een einde aan de macht van de castraten in de opera. Wel bleven ze zingen in kerkkoren in de 19de eeuw.

We zullen nooit weten hoe ze geklonken hebben

We hebben geen opnamen van de beroemde castraten. In de loop van de 19de eeuw verbood de Paus het castreren van jonge zangers. En omdat er geen vraag meer was naar castraten in de opera en de kerk – vrouwen mochten inmiddels zingen tijdens de dienst – stierf de praktijk uit. Vandaag de dag worden de rollen die barokcomponisten schreven voor castraten gezongen door countertenoren of mezzosopranen. Zelfs wanneer een hedendaags zanger een bereik van drie octaven heeft, zoals Farinelli, dan nog denken musicologen dat die stem niet lijkt op die van een castraat.

Filmmakers bootsten de castraat na door verschillende stemtypen samen te voegen

In de speelfilm Farinelli, van halverwege de jaren negentig, mengden de makers de stemmen van sopraan en countertenor om de castraat opnieuw tot leven te wekken. De kritieken waren gemengd.

Digitale pogingen om de stem van de castraat te herscheppen klinken bizar

De stem van de castraat zou een engelachtig en wonderbaarlijk karakter hebben bezeten. Dat was het vreemde effect van lucht uit volwassen longen, die door een volgroeide borstkas langs het onvolgroeide strottenhoofd wordt geperst. Dat process is digitaal nagebootst, met een nogal griezelig resultaat, zoals u kunt horen in de onderstaande BBC-documentaire (vanaf 4’16″). Aan de andere kant: de castraten werden juist aanbeden, omdat ze bizarre stemmen hadden.

De enige opname van een castraat klinkt, ja, aardig vreemd

De laatste castraat, Alessandro Moreschi, stierf in 1922. Zijn stem staat op plaat, opgenomen in 1904. Het klinkt niet goed, de castraat was toen al over zijn hoogtepunt heen. Zijn stem klinkt als een schaduw van hoe de grote sterren uit de 18de eeuw gezongen moeten hebben.