Stijn van der Schoor | 01 maart 2018

Muziek en Katten

Coverillustratie L'Enfant et les Sortileges / DG

Ondanks haar trotse en op het oog soms onverschillige karakter, is de kat al eeuwen een grote mensenvriend. Niet verwonderlijk dus, dat in de klassieke muziekgeschiedenis diverse componisten te vinden zijn die geïnspireerd raakten door hun geliefde huisdier.

Het internet

Over social media zijn de meningen verdeeld. Voorstanders benadrukken de ongekend snelle communicatie, voor iedereen toegankelijke informatie en nieuwe mogelijkheden. Maar daar is ook genoeg tegenin te brengen. Tegenstanders hekelen onder andere het verlies van privacy, de opkomst van ‘fake-nieuws’ en de vluchtigheid. Maar wat bijvoorbeeld Facebook zeker gebracht heeft – of dit positief of negatief is laten we wijselijk in het midden – is een oneindige hoeveelheid kattenfilmpjes. De meest hilarische exemplaren doen de rondte. Hoe, vraagt de historisch bewuste mens zich af, hielden vorige generaties dat vol? Hoe kwamen zij aan hun kattentrekken? Wees gerust: ook voor de komst van het internet kon men zich verkneukelen aan het ondoorgrondelijk komische en vrolijke karakter van de felix domesticus. Dat deed men met schilderijtjes en sprookjes, maar uiteraard ook met muziek.

De kat als vriend

De kat van klavierlegende Domenico Scarlatti sprong op een dag op het klavecimbel van de componist. Met zachte pootjes drukte het lieve diertje tijdens haar loopje verschillende toetsen in. Het klonk Scarlatti als muziek in de oren. Hij nam de willekeurige noten als thema en componeerde daar een fuga op: de Sonate voor Klavier in G-klein, ofwel de ‘Kattenfuga’. Het eerste stuk dat met hulp van een kat werd geschreven – laat-twintigste eeuwse avantgarde muziek avant la lettre. Althans, dat is het verhaal. Zeker weten doen we het niet; bronnen ontbreken en er bestaat een grote kans dat het verhaal krachtiger is dan het bewijs. Maar dat mag de pret niet drukken.

Scarlatti zou niet de laatste zijn die genegenheid voor zijn huisdier omzette in kunst. In The Monk and His Cat liet de dichter W.H.Auden zich inspireren door een bestaande tekst van een middeleeuwse Ierse monnik. Samen met de witte kat Pangur, zijn grote kameraad, sleet de geestelijke zijn dagen. Dit vertederende gedicht, dat ons na vele eeuwen nog altijd zeer aanspreekt, werd door componist Samuel Barber, onder meer bekend van zijn Adagio voor strijkers, treffend op muziek gezet. The Monk and His Cat uit de cyclus Hermit Songs is een een liefdesverklaring aan de kat. De monnik prijst hoeveel hij en zijn Pangur op elkaar lijken, en hoe gelukkig ze samen zijn.

Kattenduetten

Grote kans dat de trouwe concertbezoeker dit stukje muziek kent als kattige toegift. Het Komische Duet voor twee Katten ofwel het Duetto buffo di due gatti is even eigenzinnig als het uitgebeelde dier. De gehele tekst? ‘Miauw’. Maar ook in andere opzichten is dit duet ongebonden als de kat. De twee sopranen hebben grote vrijheid in de melodie. Lang werd het komische stukje muziek aan operacomponist Rossini toegeschreven. Hij bleek het echter niet geschreven te hebben. Het duet is een samenraapsel van stukken uit Rossini’s Otello. Wie de precieze samensteller is, blijft in het ongewisse.

Een componist waarvan wél zeker is dat hij een kattenduet schreef, is Maurice Ravel. Hij was een groot kattenliefhebber. In zijn L’enfant et les sortilèges belandt een opstandig kind in een fantasiewereld. Alle spullen in haar kamer komen tot leven en de dieren kunnen praten. Dat klinkt als een vrolijk verhaal, maar de opera is alles behalve leuk. Toen L’enfant et les sortilèges in 1925 in premiere ging, zaten de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog nog vers in het geheugen. Het is een wat buitenaardse en buitenissige opera, vol aparte gebeurtenissen en ongrijpbare muziek. Het sensuele Duo miaulé (het ‘gemiauwde duet’) is daar een goed voorbeeld van. Dit duet van twee krolse katten mondt uit in een angstaanjagende climax.

Fantastische katten

Een ander fantasierijk, maar vrolijker verhaal met katten vinden we in Tsjaikovski’s ballet Doornroosje. Aan het einde, wanneer alles goed is gekomen en het happy-end in volle gang is, maken de legendarische Gelaarsde Kat en de Witte Kat, twee sprookjesfiguren, hun opwachting op de bruiloft. Tsjaikovski schildert tijdens hun optreden op de dansvloer feilloos het karakter van de dieren. De muziek is even mysterieus en wispelturig als de viervoeters, maar tegelijkertijd ook even gracieus en lieflijk. Wie goed luistert kan de twee zelfs horen miauwen.

Ook Prokofjev was een meester in het verklanken van dieren. Nergens horen we dat beter dan in Peter en de Wolf; het verhaal waar de dieren, niet de mensen, schitteren. Wie horen we daar sluipen in de klarinet? Wie miauwt daar zachtjes in de strijkers? Het is de kat die met kwaaie bedoelingen ten tonele verschijnt. Het dier schuift langzaam en behoedzaam over de grond richting zijn prooi, klaar om zijn klauwen in het arme vogeltje te zetten. De jacht mislukt, maar hij zal zijn nagels snel genoeg voor iets anders nodig hebben. Wanneer de boze wolf opdoemt, kiest de kat eieren voor zijn geld; de jager wordt prooi en vliegt de boom in.

Een oude vriendin

Wie gek is op katten heeft het internet dus helemaal niet nodig. Voor de komst van bewegend beeld had de kattenfanaat ook al genoeg materiaal om van de geliefde miauwende viervoeters te genieten, het oor alleen is voldoende. Maar de aandachtige luisteraar hoort meer. De voorbeelden in dit stukje laten zien dat de huiskat in de loop der eeuwen niet veel is veranderd. Componisten schilderen hun kat als kleurrijk, mystiek, onverwacht komisch en aanbeden dier. Zij is lieflijk en een knuffelbare vriendin, maar ook wispelturig en een listige jager. En zo kennen we de kat nog steeds.