Classics To Go | 29 september 2016

Album van de week Alisa Weilerstein

Alisa Weilerstein © Decca / Harald Hoffmann

‘Pijn lijden met een pokerface’, noemt celliste Alisa Weilerstein het Eerste Celloconcert van de Rus Dmitri Sjostakovitsj. De angst in zijn muziek regeerde ook ooit haar Joodse familie in Oost-Europa.

‘Rostropovitsj zat zo dichtbij dat zijn voeten bijna de mijne raakten’

Al op jonge leeftijd voelde de Amerikaanse Alisa Weilerstein zich aangetrokken door de geschiedenis van haar ouders. Haar vader was een tweede generatie van Russische immigranten – die familieleden verloor gedurende de Holocaust – en haar moeders ouders ontvluchtten Wenen, toen nazi-Duitsland in 1938 Oostenrijk inlijfde. Behalve cello studeerde Alisa Russische geschiedenis en literatuur aan de Columbia University. Ze maakte haar debuut op het grote podium met Tsjaikovski’s Rococo Variaties en het was slechts een kwestie van tijd voordat ze bij de twee celloconcerten van Dmitri Sjostakovitsj zou uitkomen. Zo’n twaalf jaar geleden, op haar 22^ste, speelde ze het Eerste voor aan de cellist aan wie de muziek werd opgedragen, Mstislav Rostropovitsj. ‘Zijn aanwezigheid was overdonderend’, herinnerde ze zich. ‘Hij zat zo dichtbij dat zijn voeten bijna de mijne raakten. Ik speelde het concert voor hem, zonder onderbreking. Hij gaf me een advies dat ik nooit zal vergeten. Hij zei dat je deze muziek nooit met het hart op de tong mag spelen, zoals romantici dat doen. Niet dat het ontbreekt aan emoties in de noten, maar het vraagt een tweeslachtige houding van de cellist: ik moet intense gevoelens overbrengen en tegelijkertijd bedekken.’
Dat was het lot van Sjostakovitsj in de Sovjet-dictatuur, zelfs zes jaar nadat zijn grootste kwelgeest, Jozef Stalin, was gestorven. Het is een eigenaardige karaktertrek van de ergste moordenaars dat de angst voor hen niet ophoudt als ze sterven. De componist kon zijn gevoelens kwijt in zijn muziek, maar nooit openlijk, altijd verscholen, bedekt, onverstaanbaar voor de censuur, dubbelhartig.

‘Bestaat er nog iets goeds in deze wereld?’

Zeven jaar later, in 1966, schreef Sjostakovitsj zijn Tweede Celloconcert. Hij voltooide het in een sanatorium in Jalta, waar Rostropovitsj hem kwam opzoeken. Eigenlijk was de componist van plan een symfonie te maken, maar gaandeweg voegde hij steeds meer cello toe. Datzelfde voorjaar viel Sjostakovitsj ten prooi aan een hartaanval. Een bewogen leven eiste zijn tol. Langzaam maar zeker vrat de natuurlijke dood hem op, versleten na een leven vol van angst en wanhoop. Beide emoties komen naar boven in dat Tweede Celloconcert. Weilerstein hoort een eenzaam en ontluisterd mens in de noten, die zijn desillusie verklankt in zwarte humor. ‘Het thema in het tweede deel is ontleend aan een lied uit Odessa’, zegt ze. ‘Het betekent zoveel als “Koop mijn broodjes”. De straatventers zongen het, maar ook de hoeren.’ Het tekent de dubbelzinnigheid in Sjostakovitsj’ werk. Het sarcasme is nooit ver weg. Dat geldt ook voor de wanhoop. In het slotdeel van dat Tweede Celloconcert vraagt de componist zich, volgens Weilerstein, wel af of er nog iets goeds is in deze wereld, onder de oppervlakte leeft een verlangen naar een beter en eenvoudiger bestaan. Maar Sjostakovitsj kan er niet bij. ‘Hij geeft een verwoestend antwoord. Nee, er is niets.’

‘De concerten zijn huizen die erom smeken bewoond te worden’

Hoe overmeester je twee zulke monumentale concerten? Hoe kruip je via de vingers en de snaren in het brein en het gevoelsleven van een componist voor wie angst een tweede natuur was? Al vanaf haar vroegste jaren is verbeelding een drijvende kracht in Weilersteins leven. Als tweejarige kreeg ze van haar oma een cello gemaakt van een doos cornflakes, haar vader – violist Donald Weilerstein – gaf haar les door personages uit te beelden die reageerden op haar spel. ‘Hij vroeg me dan bijvoorbeeld om iets verkeerd te doen op de cello. Uiteraard weigerde ik dat en hoe beter ik speelde hoe bozer zijn karakter werd.’ Meestal studeert ze muziek in door eerst de noten van de cello te zingen. En misschien dat via de stem de muziek dieper doordringt in lichaam en geest. Voor Weilerstein lijken composities huizen waarvan de deuren uitnodigend open staan. ‘Het is onmogelijk om niet naar binnen te gaan’, zegt ze, ‘ze vragen erom bewoond te worden. Ik denk dat een method-acteur hetzelfde voelt bij een boeiend personage. Je wilt het leren kennen. Ik zal niet beweren dat ik de emoties van Sjostakovitsj kan voelen – dat kan niemand – maar ik kan me er wel een voorstelling van maken. Empathie is een belangrijk deel van de menselijke ervaring. En de componist reikt me via de noten de middelen aan om hem te begrijpen.’
En dat doet Weilerstein in beide celloconcerten van Sjostakovitsj op meesterlijke wijze. Ze jaagt de luisteraar af en toe de rillingen over de rug, zoals het hoort in deze muziek. Het is een kreet uit het verleden, maar één die talloze mensen in de hele wereld nog steeds voortdrijft, op de vlucht, zoals ook ooit de voorouders van Weilerstein.