Classics To Go | 16 december 2021

Top 10 Kerstmuziek

Klassieke muziek voor de kerstdagen

Kerst is geen dag, maar een geestesgesteldheid. En muziek blijft bij uitstek de manier om de bijbehorende sfeer op te roepen. Daarom zijn hier tien klassieke muziekstukken die horen bij die laatste decemberdagen.

Handel – Messiah

‘Ik geloof dat ik de hemel en God voor me heb gezien’

Wie op zoek is naar de blijde boodschap voor kerst kan zich jaarlijks laven aan de Messiah van Georg Friedrich Händel. De eerste woorden van de tenor zetten de toon voor de rest van dit beroemde oratorium: ‘Comfort ye’, my people, saith your God’, troost u, mijn volk, zei uw God. Het werk bevrijdde de componist uit een artistieke impasse. Londen wilde weinig meer van hem weten, Händel trok zich terug uit het publieke leven. Maar één man verbrak de stilte in de zomer, de excentrieke rijkaard Charles Jennens bracht hem een teksten uit het Oude Testament, met profetieën over de komst van de Messias. Het inspireerde Händel tot componeren, en een uitnodiging uit Dublin deed de rest.
In de Ierse hoofdstad werd de Messiah rond Pasen 1742 een triomf, het succes gaf Händel een tweede leven als componist. Sindsdien groeide het werk uit tot een kersthit. Een werk dat zelfs Händel meesleepte. Want toen hij het tweede deel voltooide, huilde de componist: ‘Ik geloof dat ik de hemel en God voor me heb gezien.’

Bach – Weihnachtsoratorium

Alsof Bach ons even verheft uit het aardse tranendal

Waar we in Händels muziek het aardse terugvinden, iets wat we bijna kunnen aanraken, richt Johann Sebastian Bach zich op het hemelse, het ongrijpbare. Zijn muzikale web lokt je onweerstaanbaar aan – alle hoorbare en onhoorbare draden houden de aandacht gevangen, altijd duikt er wel iets nieuws op. Meteen vanaf het begin, het jubelkoor ‘Jauchzet, frohlocket’, van het Weihnachtsoratorium gaat er van de muziek een hypnotiserende kracht uit. Bach bespeelt alle registers van het menselijk gemoed, net als Händel, maar voegt daar nog een metafysische dimensie aan toe. Alsof de componist ons even verheft uit het aardse tranendal.

Corelli – Kerstconcert

‘Ik heet aartsengel, maar u kunnen we beter aartsduivel noemen’

Zoals de popmuziek zijn beroemde kerstsongs kent, was het in zeventiende en achttiende eeuw in Italië de gewoonte om kerstconcerten te componeren. De bekendste daarvan is vermoedelijk het Concerto grosso, opus 6, nummer 8 van Arcangelo Corelli met de ondertitel ‘Fatto per la notte di Natale’, gemaakt voor kerstnacht. In het zesdelige werk toont de componist alle kanten van zijn veelzijdige talent. Hij werd een van de belangrijkste grondleggers van het Concerto grosso, met muziek die nu bedachtzaam en adellijk klinkt, maar die in zijn tijd revolutionair was. Al waren de Duitsers, gek genoeg, nog ietwat virtuozer. Toen Corelli muziek van zijn tijdgenoot Nicolaus Adam Strungk hoorde, riep hij uit: ‘Ik heet Arcangelo, aartsengel, maar u kunnen we beter aartsduivel noemen.’

Tsjaikovski – De Notenkraker

Van fiasco tot kersttraditie

Kerst zonder het ballet De Notenkraker van Pjotr Ilitsj Tsjaikovski is geen kerst. Het sprookje speelt zich per slot van rekening af gedurende de kerstavond bij de familie Silberbaum. Dochter Clara krijgt een notenkraker in de vorm van een soldaat. Die nacht ontvouwt zich een mysterieus verhaal, waarin de notenkraker tot leven komt, de strijd aangaat met de muizenkoning en het meisje meevoert naar zijn kasteel. Tsjaikovski gaf met zijn noten een nieuwe dimensie aan de balletmuziek. Dit werk heeft een diepte, een raadselachtigheid ook, die ongekend was in de wereld van de dans. Het duurde een poos voordat de Notenkraker landde bij het publiek. De tsaar was ‘verrukt’, schreef Tsjaikovski, maar de pers kraakte de voorstelling. ‘Waarom ballet studeren als de dansers niet meer dan figuranten zijn’, vroegen de recensenten zich af. ‘De tere schoonheid van de muziek kon niet iedereen bekoren’, constateerde Modest Tsjaikovski, de broer en vertrouweling van de componist. Maar het was juist de muziek die in de jaren erna fier overeind bleef, en het ballet zijn wereldroem bezorgde. Overal ter wereld groeide De Notenkraker uit tot een kersttraditie.

Berlioz – L’enfance du Christ

Prachtig kerstoratorium begon als een grap

Het begon als een grap. De Franse componist Hector Berlioz verveelde zich tijdens een potje kaarten bij een vriend. Hij pakte het album van de gastheer en schreef er een vierstemmig orgelstukje in. Het liet hem kennelijk niet los. Hij maakte er een herderskoor van en liet het uitvoeren in een kerk onder de naam van de verzonnen barokcomponist Pierre Ducré. Maar luisteraars kregen al snel in de gaten dat ofwel Ducré een revolutionair was, ofwel dat de componist tot een eigentijdse generatie moest behoren. Berlioz bekende zijn zonde. Schaamde hij zich ervoor? Vond hij het zelf ook te lieflijk voor zijn doen? Hij besloot dit herderskoor te verwerken in het oratorium L’enfance du Christ over de vlucht van Jozef, Maria en het kind Jezus naar Egypte.
De vorst Herodes krijgt bezoek van de drie wijzen, die hem vertellen dat er een nieuwe koning der Joden geboren is in Bethlehem. Herodes besluit alle pasgeborenen in die stad te laten vermoorden. Jozef en Maria krijgen een waarschuwing en vluchten naar Egypte. Het publiek bij de première – met Verdi en Gounod onder de toehoorders – was tot tranen toe geroerd door deze atypische Berlioz. Hij vond het onzin. ‘Het onderwerp leent zich niet voor extravagantie’, zei de componist. ‘Het verhaal leidt als vanzelf tot eenvoudige muziek.’

Christmas Carols

King’s College bezorgde de Christmas carol wereldroem

Al eeuwen bestaat er de traditie van de Christmas carol. De wortels ervan gaan terug op de 12^de-eeuwse Franse carole, een rondedans die Het Kanaal overstak en al snel vanaf de kansel werd veroordeeld als een vondst van de duivel. Franciscaner monniken deden hun best om de heidense woorden – die vooral over de zonnewende gingen – te vervangen door heilige. Zo overleefde de volkse carol als eerbetoon aan de maagd Maria en het kindeke Jezus. In Engeland werden de Christmas carols nationaal erfgoed. Dat gebeurde vlak na de Eerste Wereldoorlog. Het hoofd van het koor van King’s College in Cambridge, die als legerkapelaan de verschrikkingen in de loopgraven onderging, bedacht een jaarlijks concert met carols op kerstavond, dat de BBC sinds 1928 live uitzendt op televisie. Miljoenen Britten kijken ernaar. Iedereen die zoekt naar spirituele voeding kan die hier vinden. Het jaarlijkse King’s concert droeg bij tot de opleving van oude kerstliederen en het componeren van talloze nieuwe.

Liszt – Weihnachtsbaum

Een kerstcadeau van Liszt aan zijn kleindochter

De Weihnachtsbaum is een vrijwel vergeten van Franz Liszt, twaalf pianostukken geschreven voor zijn kleindochter Daniela von Bülow. Hij componeerde de niet al te moeilijk speelbare werkjes in de jaren dat zij een jonge puber was. Ze kregen hun première op Eerste Kerstdag in Rome in 1881, het jaar dat Daniela 21 werd. Ze vergezelde haar broze grootvader op reis naar Italië. De pianisten na Liszt vonden de Weihnachtsbaum doorgaans te eenvoudig. Pas in 1951 kwam de eerste opname ervan uit, door de nog jonge Alfred Brendel.

Finzi – In terra pax

Middernachtelijke klokken op het Engelse platteland

Het leven van de Engelsman Gerald Finzi was vol drama. Tegen de tijd dat hij achttien werd, had de Eerste Wereldoorlog hem beroofd van zijn vader, drie oudere broers en zijn geliefde muziekleraar. Zoals veel Britse muziek uit die tijd zit er altijd een zweem van nostalgie in zijn werken. Finzi begon aan zijn In terra pax, toen hij wist dat hij stervende was aan leukemie. Hij liet zich ertoe inspireren door een herinnering van dertig jaar eerder, toen hij op een kerstavond naar een kerk bovenop een heuvel was gewandeld en daar in de heldere kou de middernachtelijke klokken hoorde luiden. Finzi plaatst de geboorte van Christus in het Engelse landschap dat hij zo lief had. Hij gebruikt een gedicht van zijn landgenoot Robert Bridges, dat wordt gezongen door een tenor. De sopraan zingt een van de engelen die aan het kind Jezus verschijnt. Het koor zorgt voor de Bijbelcitaten. Hoewel hij wist dat hij ten dode was opgeschreven, zit er niets van bitterheid in deze kerstmuziek.

Byrd – O Magnum Mysterium

Noten die als engelen door de kerk zweven

De Brit William Byrd bleef halstarrig katholieke missen schrijven, ook gedurende het protestante bewind van Elizabeth I in de tweede helft van de zestiende eeuw. Hij schreef ook een vierstemmige mis voor kerst, waarvan het bekende O Magnum Mysterium het slotdeel is. Niet geschreven voor een grote kerk, maar voor een privé-mis in het huis van een adellijke beschermheer. De noten lijken als engelen door de kerk te zweven.

Mendelssohn – Hark! The Herald Angels Sing

Een huwelijk tussen een Engelsman en een Duitser

De familie Mendelssohn was Joods, maar aangezien dat in het negentiende-eeuwse Duitsland geen voordeel was, liet zij zich bekeren tot het christendom. Zoon Felix bezong dus gewoon de komst van de Messias. Al was het misschien niet helemaal zijn bedoeling. De toonzetting van de oude Engelse hymne Hark! The Herald Angels Sing groeide uit tot een van de bekendste kerstliederen aller tijden. Maar oorspronkelijk stond de muziek in een cantate die de componist schreef om de uitvinder van de boekdrukkunst, Johann Gutenberg, te gedenken. Op een andere tekst dus. De melodie beviel de Britse musicoloog William Cummings. Hij bracht het huwelijk tot stand tussen Mendelssohns muziek en de tekst van de predikant Charles Wesley. En zie het wonder geschiedde: het lied wordt rond kerst gezongen in elke kerk ter wereld, en in alle talen.