Album van de week Mijn Armenië

‘Voor de Armeense boer is zingen zoiets als praten voor ons’

Als Armeniërs bij elkaar komen om hun doden te gedenken, zingen of spelen ze altijd de muziek van de vader van de Armeense muziek, Komitas Vardapet. Hij verklankte niet alleen de ziel van het land, maar was erbij toen zijn volk ten prooi viel aan genocide. Zijn lichaam overleefde de slachting, maar zijn geest niet. Hoewel hij niet veel muziek achterliet, legde hij de fundamenten voor de Armeense klassieke traditie, vond Aram Katsjatoerian, de bekendste componist die het land voortbracht.
Komitas was de Armeense Béla Bartók: hij trok het land in en toverde volksmuziek om tot noten die klassiek werden. De Fransman Claude Debussy was een van zijn bewonderaars, maar tegenwoordig kent niemand de werken van Komitas meer. Soghomon Soghomonyan was de echte naam van de componist, maar toen een Armeense bisschop zijn muzikale talent ontdekte, mocht hij zich ontplooien op het seminarie als theoloog (vardapet) en koos voor de naam Komitas, naar een zevende-eeuwse religieuze dichter. Als jonge tiener imiteerde hij daar al liederen die hij hoorde bij de bewoners op de berg Ararat. ‘Voor de boer is het zingen’, zei hij, ‘zoiets als praten voor ons.’ Zonder iemand die het noteerde, zouden de liederen verloren gaan, vreesde hij. En dus schreef Komitas ze op en bewerkte de simpele melodieën tot meerstemmige stukken.

De waanzin van de Armeense genocide

Eind negentiende eeuw vervolgde de priester Komitas zijn muzikale studies in Berlijn. Daarna begon hij in Parijs een koor, waarmee hij veel roem vergaarde. Maar het beviel de Armeense kerkleiders niet dat Komitas de godsdienstige gezangen in zo’n wereldse omgeving liet weerklinken. Bovendien werd hij verliefd, wat inging tegen de celibataire geloften die hij had afgelegd. Of hij deze liefde ook daadwerkelijk ‘consumeerde’ is de vraag. Het antwoord daarop stierf met hem.
Komitas ging verder met het oprichten van koren in Caïro en Istanboel en werd zelfs geliefd bij de Turken. Maar daar kwam snel verandering in toen Armeense christenen en Turkse moslims tegen elkaar werden opgezet, wat in de jaren tien van de vorige eeuw leidde tot een slachting onder de eerste groep. Komitas zat bij een groep van zo’n driehonderd Armeense prominenten, die naar de bergen werden gedeporteerd. Iedereen geloofde dat zij op weg waren naar een anonieme dood in een massagraf. Komitas troostte zijn lotgenoten, maar toen een Turkse bewaker hem mishandelde, knapte er iets. Hij werd gered, maar bracht de rest van zijn leven door in een gesticht. Volgens Komitaskenners was zijn waanzin maar deels het resultaat van de mensonwaardige behandeling door de Turken. Wat de componist vooral aangreep, in hun ogen, was het verlies van zijn muzikale onderzoek. Hij claimde het geheim gekraakt te hebben van de middeleeuwse kerkmuzieknotatie, maar die kennis ging verloren.

‘In de steden vind je het echte Armenië niet’

De naam van Komitas werd goeddeels vergeten, behalve door zijn volksgenoten. En hoewel violist Sergey Khachatryan Armenië al op zijn achtste verliet, voelt hij nog steeds een sterke band met zijn geboorteland. Elke zomer verblijft hij er enkele weken en geeft dan concerten. Niet in de hoofdstad Jerevan, maar in de oude kloosters en kerken daarbuiten, sommige uit de derde eeuw. ‘In de steden vind je het echte Armenië niet’, zegt hij.
Het bergachtige land is ingeklemd tussen Turkije, Iran, Georgië en Azerbeidjan en het volk heeft vaak moeten zuchten onder overheersers. Maar tegen de stroom in ontwikkelden de Armenen een eigen muzikale traditie, die door Komitas vaste vorm kreeg en door Katsjatoerian ook de wereld overging. Khachatryan wil deze cultuur ook elders uitdragen en speelt daarom vaak muziek van Komitas als toegift. In het gezin waar hij uitkomt, bespeelt iedereen de piano. En met zijn zus Lusine maakte de violist het album My Armenia, met onder meer een prachtige bewerking van het nostalgische lied De Kraanvogel, waarin het verlangen en het lijden van de Armeniërs een stem kreeg. ‘O kraanvogel, waar kom je vandaan? Ik ben een slaaf van jou gezang. O kraanvogel, heb je nieuws uit ons vaderland?’ luidt de oorspronkelijke tekst.
Op het album van de Khachatryans rijst een rijk beeld op van de Armeense muziektraditie. Het bevat werken van vijf componisten uit de twintigste eeuw – allemaal hebben ze hun eigen idioom. Maar in al hun noten schuilt ontegenzeggelijk een verzengende heimwee, die nog lang blijft nazingen in het hoofd en het hart.

Lees en luister ook

• In de spotlights Lisa Batiashvili

• Het meesterwerk Katsjatoerians Spartacus

• Top 20 Violisten

• Muziek en Slaap

• In de spotlights Andreas Ottensamer

• Sterk verhaal Humoreske van Dvořák