Stijn van der Schoor | 30 november 2017

Focus De familie Bach

Voor velen is er maar één de echte. Toch is Johann Sebastian Bach lang niet de enige muzikale Bach.

Heel veel Bachs

In boeken en artikelen over muziek zie je het overal. Wanneer de naam Bach genoemd wordt, prijkt er steevast ‘J.S.’ voor. ‘Is dat nou nodig?’ zou je denken. ‘Mozart’ is Mozart en ook ‘Beethoven’ spreekt voor zich. Kenners weten wel beter. Naast een J.S. waren er namelijk onder andere een C.Ph.E., een W.F., een G.H., een J.G.B. én een J.C. Bach. En dan hebben we het alleen nog maar over een paar van J.S. Bachs Eigen kinderen (hij kreeg er dan ook 20), maar veel van zijn broers waren ook musici. En laten we de vrouwelijke Bachs niet vergeten. Opgegroeid in een omgeving waarin vrouwen niet veel ruimte hadden zich te ontplooien, mochten zij alleen muziek uitvoeren – al waren ook zij ongetwijfeld buitengewoon begaafd. Maar zelfs met het ontbreken van vrouwelijke componistes in het geslacht Bach, zijn er meer dan genoeg mannelijke Bachs om voor naamsverwarring te zorgen. Een muzikale familie, dat staat buiten kijf!

De gevoelige Bach

Na Johann Sebastian is zijn zoon Carl Philipp Emanuel Bach de meest bekende Bach. Nou ja, bekend… Onder het grote publiek weet tegenwoordig lang niet iedereen meer wie hij is. Dat was vroeger wel anders. C.Ph.E. was vele malen bekender dan zijn vader, die zou pas veel later beroemd worden en zijn zoon zelfs in de vergetelheid drukken. In de achttiende eeuw was Carl Philipp Emanuel Bach echter een befaamd, gerespecteerd en invloedrijk musicus. Zijn populaire ‘Empfindsamer Stil’ (“gevoelige stijl”) stond in duidelijk contrast met de contrapuntische muziek van zijn vader. De stijl was luchtiger, maar ook wispelturiger. ‘Sturm und Drang’ is de term die vaak gebruikt wordt voor deze manier van componeren. Een enorm verschil met de in die tijd traditionele muziek van vader Bach, die binnen eenzelfde stuk weinig stemmingswisselingen kent. C.Ph.E. Bachs muziek was in zijn tijd zo populair, dat zijn composities later een grote invloed op Haydn, Mozart en Beethoven – de ‘klassieken’ – zouden uitoefenen. Veelzeggend is Mozarts uitspraak: “[C.Ph.E.] Bach is de vader, wij zijn de kinderen!”

De galante Bach

Nog zo’n muzikaal opstandige zoon was Johann Christian Bach. Misschien was deze zoon nog wel rebelser. Hij verliet Duitsland en reisde naar onder andere Italië en Engeland en werd zelfs katholiek. Hoewel die bekering waarschijnlijk slechts te maken had met zijn baan als kerkorganist in Milaan, sprak de familie er schande van. J.C. was sowieso vrij liberaal in zijn geloofsovertuigingen. Later in zijn leven trad hij toe tot de Vrijmetselarij, een toen nog weinig bekende en onderdrukte groepering. In tegenstelling tot zijn broer C.Ph.E. schreef Johann Christian in de ‘galante stijl’ – eenvoudige, maar elegante en zangerige muziek. Ook deze stijl viel destijds in de smaak: J.C. Bach werkte onder andere aan het hof van Koningin Charlotte en aan het King’s Theatre in Londen. In deze stad maakte hij kennis met Mozart en drukte zijn stempel op de toen nog zeer jonge componist. Al deze successen ten spijt stierf Johann Christian Bach arm. Het verhaal gaat zelfs dat de componist zulke torenhoge schulden had dat zijn schuldeisers na het overlijden zijn lichaam probeerden te verkopen om zo nog wat geld binnen te halen. Iemand interesse in een dode Bach?

De vergeten Bach?

Haar naam kennen we natuurlijk van het bekende Notenbuchlein dat J.S. Bach voor zijn tweede vrouw schreef. Anna Magdalena Bach is echter met meerdere composities van haar man verbonden. Al lang bestaat onder sommige musicologen en musici het vermoeden dat ook A.M. Bach, net als J.S. Bach, muziek componeerde. Zo zouden – volgens sommigen – zelfs de befaamde Cellosuites van haar hand zijn. Uiteraard ontbreekt haar naam op de partituur, maar dat zegt lang niet alles. Vertellen de afwijkende handschriften en de van Bach vreemde stijl ons misschien meer? De experts zijn het er niet over eens en voeren felle discussies over het onderwerp. Overigens doet hetzelfde soort ideeën de ronde over Clara Schumann en Alma Mahler. Deze ‘vrouwen van’ zouden onder het pseudoniem van hun man muziek schrijven en bovendien het genie achter enkele van de beroemdste werken zijn. Het blijft helaas speculatie. Zonder hard bewijs kunnen we er moeilijk iets over zeggen. Het lijkt erop dat maar er maar één ding duidelijk is. Zouden de vrouwen in die tijd wel hebben mogen componeren, dan was de Bach-familie ongetwijfeld nóg rijker aan muziek geweest.

De tragische Bach

Blijkbaar was Wilhelm Friedemann de favoriete zoon van J.S. Bach. Net als voor zijn vrouw schreef J.S. ook voor hem muziek, namelijk het Klavierbüchlein vor Wilhelm Friedemann Bach. Ondanks de muzikale opleiding die hij bij zijn vader kreeg en een studie rechten en wiskunde, werd W.F. Bach een wat tragische figuur. Anders dan zijn twee broers kwam zijn carrière nooit echt van de grond. Qua stijl balanceerde J.F. tussen zijn vader en zijn twee broers C.Ph.E. en J.C. in. Soms horen we in zijn muziek de frisse stemmen van de ’empfindsamer’ en ‘galante’ stijl, dan horen we weer een duidelijk ouderwets geluid. Toen zijn vader overleed nam Wilhelm Friedemann zijn toevlucht in de drank. Hij wisselde sindsdien regelmatig van baan maar vond nergens rust. Terwijl hij volgens velen toch een gevierd componist en organist was.

De lijn Bach

De familie Bach was een muzikale familie. En dat was al heel lang zo. Vader, grootvader én overgrootvader Bach zaten al in het vak. Zelfs betovergrootvader Veit Bach, hoewel van beroep bakker, was stadsmuzikant. J.S. Bach had een archief met twintig van hun werken, het zogeheten ‘Alt-Bachisches Archiv’. Met zulke muzikale voorvaders, stroomde de muziek door alle takken van de stamboom. J.S. Bachs neef Johann Ludwig Bach was kapelmeester, neef Johann Bernhard Bach was hofmusicus en ook verwanten Johann Christoph Bach en Johann Michael Bach waren componist. Johann Sebastian, zijn neven, voorouders en zonen waren overigens niet de laatsten in de lijn. De laatste bekende muzikale Bach, Wilhelm Friedrich Ernst Bach, stierf pas in 1845! Aan de naam ‘Bach’ alleen hebben we dus lang niet genoeg.