Componist Ludwig van Beethoven
Beethoven was een iconisch genie, wiens symfonieën, sonates en concerten de weg bereidden voor de Romantiek. ‘Prins ben je door geboorte. Wat ik ben, ben ik van mezelf. Er zullen duizenden prinsen zijn, maar er is maar één Beethoven’, zei hij zelf.
Ludwig van Beethoven
16 december 1770, Bonn – 26 maart 1827, Wenen
Beethovens composities behoren tot de fysiek en spiritueel meest verkwikkende muziek die er bestaat. Zijn werken raken de essentie van het bestaan en zijn het bewijs van de sterkte van de menselijke geest in barre tijden. Beethoven componeerde tot zijn dood, ondanks dat hij vanaf zijn veertigste levensjaar volledig doof was. In het slotdeel van de Zevende Symfonie hoor je pure vreugde en de langzame delen van zijn latere werken stralen een kalmte uit, die tegenstrijdig lijkt met de problematische achtergrond van de eenzame Beethoven. Beethoven legde de lat hoog, een uitdaging die nog steeds voelbaar is voor een componist, wanneer deze een sonate, kwartet of symfonie wil schrijven. Zijn naam heeft een monumentale status in onze cultuur.
Beethoven ontmoet Mozart en Haydn
Beethoven werd geboren in Bonn in het westen van Duitsland. Zijn vader was hofmuzikant en had de hoop geld te verdienen door te profiteren van zijn zoon, het wonderkind. Hij was ook alcoholist. Beethoven junior nam al in zijn tienerjaren de plaats van zijn vader als kostwinner en hoofd van het gezin in. Gelukkig was zijn talent groot genoeg en grepen docenten en leden van het hof in. Zij verzekerden de carrière van Ludwig. Toentertijd was Wenen dé plek voor een Duitse of Oostenrijkse muzikant om een reputatie te verwerven. De onvermijdelijke verhuizing van Beethoven naar Wenen volgde dan ook in 1792, een jaar na de dood van Mozart.
Beethoven had Mozart eerder in Wenen bezocht en hij had gehoopt om ooit bij hem compositie te studeren. In plaats daarvan kreeg hij les van Haydn, wiens verdraagzame karakter een belangrijk pluspunt had kunnen zijn, maar het boterde niet erg tussen de twee. Beethoven miste de sociale vaardigheden die zijn leven makkelijker zouden hebben gemaakt, maar hij was sterk genoeg om te overleven. Hij deed zijn best om contact te zoeken met rijke sponsoren, adellijke oprachtgevers en virtuoze instrumentalisten van die tijd. Hij schreef showpieces voor hen en trad op als begeleider tijdens hun tournees. In werken als de Sonate voor hoorn en piano en de Variaties voor cello en piano hoor je de haast van hun compositie, maar ze werden geschreven om onmiddelijk te kunnen uitvoeren en niet voor het nageslacht.
De intenties van Beethovens Eerste Symfonie waren totaal anders. Deze werd voor het eerst uitgevoerd tijdens een concert in Wenen in het jaar 1800, dat Beethoven zelf organiseerde. Het werk is gebaseerd op de structuur van de werken van Haydn en Mozart, maar duidelijk robuuster in temperament en intenser.
De revolutionaire Derde Symfonie
In Beethovens tijd was het gebruikelijk dat symfonieën begonnen in de toonsoort waarin het stuk geschreven was. Beethoven opent zijn Derde Symfonie echter met een opeenvolging van dissonanten. De dissonanten lossen op, maar nemen ons daarmee niet mee naar de grondtoon van het werk, maar brengen ons juist verder weg van huis. De regels voor het schrijven van een symfonie worden door Beethoven niet volledig genegeerd, maar ze worden wel flink opgerekt. Het is een gedurfde stap en dient als metafoor voor zijn gehele houding. Zijn Eerste en Tweede Symfonie speelden met de gebruikelijke manier van componeren, maar de Derde Symfonie, de ‘Eroica’ uit 1805, was echt revolutionair. De symfonie begint met energieke vastberaden orkestrale ‘hamerslagen’. Het werk bevat begrafenismuziek voor een held en een veredeling van een boerendans – wellicht te zien als de heldhaftigheid van het gewone volk. Napoleon Bonaparte werd gezien als held en bevrijder van het volk, totdat hij zichzelf tot keizer van Frankrijk bekroonde. Beethoven uitte zijn afkeuring door de opdracht aan Napoleon op het titelblad van de symfonie door te strepen.
De muziek van de Derde Symfonie vertegenwoordigt een enorme sprong vooruit van het Classicisme naar de Romantiek. Pas in de laatste maten van het eerste deel volgt de melodie de verwachte klassieke lijn, na een uitgebreide en avontuurlijke ontwikkeling van de thema’s in de doorwerking en coda. Dissonanten en accenten zijn er in overvloed. Hout- en koperblazers zijn prominent hoorbaar. Twee hoorns waren normaal in die tijd – Beethoven voegde een derde hoorn toe, wat de aanwezigheid van het koper aanzienlijk versterkte.
Baanbrekende werken
Niet alleen Beethovens orkestwerken waren baanbrekend. In de 32 pianosonates, die hij gedurende zijn hele carrière bij vlagen schreef, experimenteert Beethoven op allerlei manieren met structuur. Hij gebruikt daarbij alle uitdrukkingmogelijkheden van het instrument, dat in die tijd zelf ook zeer sterk in ontwikkeling was. De piano kreeg door een veranderend mechaniek een groter bereik in dynamiek en toonhoogte. Ondanks deze voordurende ontwikkeling, zorgt het melodische materiaal dat Beethoven gebruikte voor samenhang. Tot Beethovens meest visionaire muziek behoren de strijkkwartetten die hij in het laatste decennium van zijn leven schreef. De daarin gebruikte harmonische taal is zijn tijd ver vooruit. De melodieën zijn in een staat van voortdurende transformatie – de vorm en inhoud zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De Große Fuge, opus 133, oorspronkelijk bedoeld als het slotdeel van het Strijkkwartet nr. 13, opus 130, laat zien hoe Beethovens gepassioneerde zelfexpressie worstelt met de strikte regels van het contrapunt. Er wordt geen compromis gesloten en de orde bevindt zich op het randje van de chaos. Er waren maar weinig tijdgenoten die muziek als deze konden begrijpen. Toch werd Beethovens gedurende zijn leven algemeen erkend als een genie. Hoewel hij de dienstbaarheid die in die tijd gebruikelijk was voor musici, inclusief zijn vader, sterk verwierp, kon hij het zich niet veroorloven om een volslagen rebel te zijn. Maar in plaats van zijn meester te zijn, waren de vorsten, gravinnen en aartshertogen die zijn carrière gefinancierd hebben, vaak zijn leerlingen en vrienden.
Vanaf het jaar 1809 werd Beethoven in staat gesteld om als artiest zelfstandig te functioneren, een teken van waardering van zijn weldoeners. Hij ontving een jaarlijkse toelage van een groep rijke kennissen en opdrachtgevers, op voorwaarde dat hij in Wenen bleef. De status quo veranderde niet, maar Beethoven was vrij om volgens zijn eigen inspiratie te schrijven in plaats van voor het hof of voor de kerk. Hij produceerde werken in elk genre dat een nieuwe horizon opende. Niemand had eerder concerten geschreven die zo veelomvattend waren als zijn Vioolconcert of het Vijfde Pianoconcert. Zijn enige opera, Fidelio, dateert uit de onstuimige dagen van het revolutionair idealisme, de roep om vrijheid van dit werk is na eeuwen nog altijd te horen. De Missa Solemnis blijft luisteraars charmeren met een merkwaardige mix van hemelse en aardse muziek, terwijl de Negende Symfonie, met haar gedurfde introductie van stemmen, nog altijd het beste werk blijft om belangrijke gebeurtenissen te herdenken.
Hindernissen
Het leven is nooit makkelijk geweest voor Beethoven. De jaarlijkse subsidie van 4000 florijnen was niet voldoende om zijn verlies op openbare concerten te dekken. Zijn boersheid leidde tot frequente ruzies en stond langdurige relaties met een vrouw in de weg. Zijn doofheid werd al merkbaar voor hij 30 jaar oud was en acht jaar later was deze volledig. Dit was een psychologische klap en een enorm obstakel voor de uitoefening van zijn beroep. Een opeenvolging van ziekten leidde tot zijn dood op 56-jarige leeftijd.
Zijn invloed was desondanks groot en je hoort deze terug in de muziek van veel componisten, van Schubert tot Berlioz en van Brahms tot Mahler. Er is geen componist die met meer standvastigheid de hindernissen waarmee hij geconfronteerd werd nam, of die vervolgens met meer triomf zegevierde. Aan het begin van Beethovens Vijfde Symfonie klopt het lot donderend aan zijn deur, maar wie zal ontkennen dat het eindigt in een grote bevestiging?
Aanbevolen opnamen
Lees en luister ook
Het meesterwerk Beethovens Vijfde Pianoconcert
Sterk verhaal De huur van Beethoven
Top 10 Beethoven
Het meesterwerk De Mondscheinsonate
Sterk verhaal Beethoven in de cel
Top 25 Componistencitaten