Classics To Go | 10 oktober 2019

Componist Sergej Prokofjev

Uit Peter en de Wolf blijkt zijn talent voor het portretteren van dieren, in De Liefde voor drie Sinaasappels toont hij zich een prettig gestoorde fantast en met Romeo en Julia levert hij het bewijs een genie in het schrijven van balletmuziek te zijn. Sergej Prokofjev was naast componist ook een briljant pianist. Zijn muziek kent vele lagen en er blijkt grote veelzijdigheid uit.

Sergej Prokofjev

23 april 1891, Krasne (Oekraïne) – 5 maart 1953, Moskou

Als kind al schreef Sergej Prokofjev korte pianostukjes voor jarige familieleden. Toen hij op dertienjarige leeftijd naar het Conservatorium van Sint-Petersburg ging, werden deze stukjes zijn eerste gepubliceerde composities. Ook zijn eerste opera, getiteld De Reus, had hij toen al geschreven. Een echt succes was deze uiteraard nog niet, dat kwam pas bij zijn tweede opera De Gokker, die hij ruim 15 jaar later componeerde. Prokofjev putte het materiaal voor dit werk uit eigen land. Het verhaal kwam van Dostojevski’s gelijknamige roman, de muziek had veel weg van die van Moessorgski.
In de tijd dat hij bezig was met De Gokker verkende Prokofjev ook het schrijven voor ballet. Landgenoot Igor Stravinsky nam met zijn uiterst populaire eenakters voor Diaghilevs Ballets Russes hierin het voortouw. Prokofjevs eerste ballet, Ala en Lolly, leek dan ook erg veel op Stravinsky’s Le Sacre du Printemps. Sergej bewerkte dit ballet uiteindelijk tot orkestsuite. Deze Scythische Suite veroorzaakte wel het gewenste schandaal en succes.

Reizen

Prokofjev was een ongekend virtuoos pianist. Dit talent gebruikte hij graag om te shockeren. De kritiek op zijn Eerste Pianoconcert was niet mals en zijn Tweede Pianoconcert was zo absurd moeilijk dat hij zelf lange tijd de enige was die het kon spelen. Buiten Rusland was Prokofjev overigens amper bekend en de Russische Revolutie reduceerde zijn bekendheid zelfs nog verder.
In deze onrustige periode wist de componist en pianist zijn Klassieke Symfonie en Eerste Vioolconcert te voltooien. In 1918 vertrok Prokofjev naar de Verenigde Staten, waar hij onder andere zijn satirische opera De Liefde for Drie Sinaasappels schreef. Vijf jaar later vertrok hij naar Parijs. De composities die hij hier schreef waren moderner en avant-gardistischer.

Terugkeer naar het moederland

Hoewel Prokofjev aanvankelijk had gerekend op een kort verblijf in het buitenland, duurde het tot 1927 eer hij naar Rusland terugkeerde. Hij besloot zich een groot deel van het jaar terug te trekken in de speciale Russische compositietoevluchtsoorden, waar componisten in afzondering muziek konden schrijven.
In zo’n tehuis, een buitenplaats van het Bolshoi Theater, zag Romeo en Julia het licht. Een dergelijk lang ballet was sinds Tsjaikovski’s De Schone Slaapster niet meer verschenen. In dezelfde periode begon Prokofjev met het verkennen van filmmuziek. Na de redelijk succesvolle score voor Lieutenant Kijé brak hij pas echt door als filmcomponist met Alexander Nevsky in 1938. Regisseur Sergei Eisenstein was zelfs zo onder de indruk van de muziek, dat hij in sommige scenes de muziek het ritme van de montage liet bepalen.

Angstcultuur

Dit filmsucces kon Prokofjev wel gebruiken. Twee jaar eerder was de componist in goed vertrouwen met zijn gezin naar Moskou verhuisd. Tot dan toe hadden de Sovjets hem in alle vrijheid en rust laten componeren en hij verwachtte dat te kunnen blijven doen. Maar Stalin en Prokofjev bleken uiteindelijk toch een ander idee te hebben over de rol van muziek in de staat. In het “Terreurjaar” 1937 liet Stalin talloze mensen willekeurig oppakken en vals beschuldigen. Prokofjev bleef op dat moment buiten schot, maar zijn paspoort werd na een trip naar Amerika wel ingenomen. Hij zou nooit meer reizen. De spanningen onder Stalins bewind trokken een wissel op Prokofjevs fysieke en mentale gezondheid.
Hoe, en of, deze angst het karakter van zijn muziek heeft beïnvloed is moeilijk te zeggen. Toch zien we een bepaalde donkerte in zijn werken van na 1937 – denk bijvoorbeeld aan zijn Eerste Vioolsonate, Achtste Pianosonate en de opera Oorlog en Vrede. Ook de filmmuziek voor Ivan de Verschrikkelijk heeft, net als de film zelf overigens, iets duisters in zich. De situatie verbeterde helaas niet snel. Dat gebeurde pas op 5 maart 1953, toen Stalin overleed. Prokofjev had hier echter niets aan, hij stierf op precies dezelfde dag. Maar in tegenstelling tot die van de dictator zorgde de dood van de componist niet voor opluchting, maar voor droefenis.