Classics To Go | 04 februari 2016

In de spotlights Wynton Marsalis

Wynton Marsalis. Met dank aan de Kurland Agency

Trompettist Wynton Marsalis is Grammy Award en Pulitzer Prize-winnaar en componist van een aantal van de grootste jazzwerken uit 21^ste eeuw. Ook in de klassieke muziek heeft hij zijn sporen verdiend. Onlangs ging zijn nieuwe Vioolconcert in première, dat hij componeerde voor violiste Nicola Benedetti. Classics To Go sprak met hem.

Wanneer en waarom begon je met componeren?

‘Ik componeerde voor het eerst toen ik 13 jaar oud was, op de middelbare school in New Orleans. Tijdens de theorieles kregen we de opdracht om te componeren in de stijl van de muziek waar we naar luisterden. Ik begon met het schrijven van barokmuziek, maar de leraar zei: “Het lijkt alsof het in de juiste stijl geschreven is, maar je houdt je niet aan de regels!” Ik herinner me nog hoe mijn composities er op papier uitzagen, maar ze waren niet echt serieus te nemen, het was gewoon huiswerk. Destijds dacht ik, dat componeren min of meer gelijk stond aan het schrijven van klassieke muziek waar niemand naar luisterde. Componist wilde ik dus niet worden.’
‘Ik hield in die tijd erg van barokmuziek en speelde het veel – maar aangezien ik uit New Orleans kom, speelde ik heel veel verschillende stijlen. Funk, jazz…het maakte niet uit. Mijn favoriete componisten waren Beethoven en Bach, maar ik hield ook van Vivaldi en Händel, eigenlijk van iedereen die voor trompet componeerde. Wij trompettisten hebben allemaal bepaalde muziek waar we van houden: Mahler, Wagner, Sjostakovitsj… En Thomas Adès ook, hij begrijpt de trompet.’

Wat is jouw manier van componeren?

‘Ik hou van een hoop lawaai en veel afleiding. Als ik aan het componeren ben, kan er nooit teveel chaos om me heen zijn, ik heb er geen last van. Mijn huis kan bomvol zitten met mensen die lawaai maken, het maakt mij niets uit. Wanneer ik achter de piano zit ben ik in mijn eigen muzikale ruimte en dan heeft mijn omgeving absoluut geen invloed op mij. Ik hou van die afleiding, want het dwingt me om me nog meer te concentreren. Het is een soort meditatie.’
‘Als ik begin met het componeren van een stuk, bepaal ik eerst de vorm. Ik heb meestal een zeer gedetailleerd beeld van alles wat ik wil proberen te schrijven. Ik begin met de thema’s. Over het algemeen ben ik ‘s morgens het meest geïnspireerd, maar thema’s komen meestal ’s nachts in me op. Dat proces is heel natuurlijk – het komt en ik schrijf het op. Ik heb een ongewoon idee bij componeren: ik denk dat wanneer je voor de eerste keer aan een stuk denkt, het op dat moment eigenlijk al wordt vormgegeven in je hoofd. Je weet al hoe het wordt, het is alleen nog een kwestie van opschrijven. Dus probeer ik me altijd sterk te concentreren op wat ik in mezelf hoorde toen ik in mijn hoofd aan het stuk begon.’
‘Ik schrijf alles met de hand. Dat is ongebruikelijk, maar ik doe het al jaren op deze manier. Ik begin met de verschillende instrumenten en schrijf hun partijen op twee of drie notenbalken, zodat ik er op een bepaalde manier naar kan kijken. Het duurt langer, maar het stelt me in staat om me te concentreren op wat ik doe.’

Welke niet-muzikale invloeden zijn belangrijk voor je muziek?

‘Ik ben zeer geïnteresseerd in alles wat te maken heeft met vorm en hoe de dingen zich ontvouwen in de tijd. Ik hou van de Oresteia (een trilogie van de Griekse tragediedichter Aischylos) en hoe daarin de oude Grieken na generaties tot ons spreken. Ik probeer niet te denken in tijdspannes van 50 of 60 jaar, ik probeer te denken in periodes van bijvoorbeeld 400 jaar vanaf nu. Hoe kan ik mijn composities vanuit deze gedachte vormgeven? Ik hou over het algemeen van mensen die met echt lyrische oplossingen zijn gekomen voor de vragen van hun tijd. Mensen wiens werk altijd avantgardistisch is, als gevolg van de fundamentele manier waarop ze de problemen van het menselijk leven en de kunst benaderen.’
‘Ik raak geïnspireerd door allerlei kunstvormen en veel verschillende soorten kunstenaars. Ik hou van de mens, hun ideeën en gedachten. Ik hou van kunst, van alles van Mondriaan tot Matisse. Ik hou van de Ierse dichter William Butler Yeats. Ik hou van goede films – Elia Kazan, John Ford. Ik hou van fotografie en ik hou van allerlei soorten literatuur: Thomas Mann, William Faulkner… Ik hou van geschiedenis. En ik hou ook van sport. Mijn kinderen noemen me altijd ‘de leunstoel-coach’, want ik probeer vaak het spelverloop te voorspellen terwijl de wedstrijd gespeeld wordt.’

Vind je inspiratie in het werk van andere componisten?

‘Ik hou van de muzikale wereld van Jelly Roll Morton. Hij kende zoveel verschillende mensen en muziek. Neem zijn Library of Congress-opnamen. Het is ongelooflijk dat een persoon zo veel uiteenlopende muziek uit het hoofd kan spelen in die fase van zijn leven, het was kort voordat hij stierf. Hij speelde alles, van bordeelliedjes tot marsen van John Philip Sousa, van opera-aria’s tot de originele jazz-klassiekers. En hij was zeer virtuoos.’
‘Voor mij was Duke Ellington één van de belangrijkste componisten van de 20e eeuw. Hij was een dichter, een genie met vorm – hij was vooral een meester van de korte vorm. Maar hij was ook de eerste die een goede vorm vond voor jazzmuziek zonder refrein. Ik hou van Bartók, Stravinsky, Sjostakovitsj en Ravel, die laatste vooral ook vanwege zijn orkestratie. En ik hou van Bach, Beethoven en Wagner vanwege hun absolute meesterschap.’

Wat zeg je als mensen je vragen om je muziek te omschrijven?

‘Mij vragen om mijn eigen muziek omschrijven is hetzelfde als me vragen om mezelf te beschrijven! Je kunt niet genoeg afstand nemen van jezelf om dat te kunnen doen.’

Denk je aan de luisteraar als je componeert?

‘Ik denk altijd aan de luisteraar. Als je voor publiek speelt, is het meestal voor veel mensen en iedereen houdt van en voelt iets anders. Maar je bent altijd bezig met het creëren van een zeker effect. Je communiceert met hen en neemt hen met de muziek mee op reis. Ik ben zeer gericht op de luisteraar en altijd bezig met wat ik kan doen om ze te raken.’
‘Ik ga er niet vanuit dat ik weet waar de luisteraars van houden, dus ik moet uitgaan van mijn eigen smaak en oordeel. Het is een balans. Als je geen doel hebt voor jezelf, waarom zou je dan een stuk te schrijven? Maar aan de andere kant, als dat doel alleen je eigen doel is, waarom zou iemand er dan naar luisteren? Het gaat om het vinden van iets gemeenschappelijks, zodat je de luisteraar bereikt. Het is als een gesprek.’

Wat is je muzikale ‘guilty pleasure’?

‘Muziek is mijn leven – ik ga er heel serieus mee om. Er is geen muziek die ik als ‘guilty pleasure’ beschouw. Als iets me niet aanspreekt wil ik er ook niet naar luisteren. Duke Ellington zei altijd: “sommige dingen zijn van een buitencategorie”. Ik hou van dat idee, maar aan de andere kant: niemand begrijpt alle talen, niemand begrijpt alle categorieën. Maar de taal van de menselijke ziel is universeel.’

Wat is je ideale avond uit?

‘Voor mij is dat gewoon een mooi concert. In New York is er altijd goede muziek te beluisteren. Het zou een fantastisch symfonieorkest kunnen zijn, een goede jazzband, geweldige Zuid-Indiase muziek, of muziek waarbij gedanst wordt. Als mensen muziekmaken en dansen is het altijd goed – ik kom uit New Orleans, ik hou daarvan. Sommige van mijn vrienden zijn heel erg kleurrijk, ze zijn zeer aanwezig en lawaaiierig. Ik vind het goed als mensen zich vermaken.’
‘En dan een late night jamsessie ergens, met musici die tot twee of drie uur in de ochtend spelen. Ik vind het altijd heerlijk in een club, ‘s avonds laat, als muzikanten opgaan in hun spel. Ik hoef niet persé zelf te spelen – ik vind het fijn, maar ik hou ook van het horen van jonge muzikanten. En als ze samenspelen met ervaren muzikanten vind ik het helemaal fantastisch. Ik hou ervan als meerdere generaties samen iets doen, het zorgt voor een soort gelijkwaardigheid.’

Hedendaagse muziek kan heel ontoegankelijk zijn voor nieuwkomers.

Welke stukken zou je nieuwe luisteraars aanbevelen?

‘Ik hou van de muziek van Thomas Adès – die is goed en kleurrijk georkestreerd. En ik hou ook van de muziek van Arvo Pärt. Zijn muziek heeft een klank die zo diep in het menselijk bewustzijn binnendringt, dat het mensen raakt. Ik hou van muziek van John Adams – hij orkestreert ook geweldig, en ik vind dat Ellen Taaffe Zwilich ook interessante muziek schrijft.’

‘Dan is er Unsuk Chin – haar muziek sprankelt en is uitbundig! En Mark Anthony Turnage, ik vond zijn muziek altijd prachtig. We hebben zo’n beetje dezelfde leeftijd en ik heb zijn carrière lange tijd gevolgd. En dan een componist die nog niet zolang geleden is overleden, Henri Dutilleux. Zijn muziek is zeer interessant.’

‘Ik denk dat deze componisten allemaal heel goed weten hoe ze het orkest als instrument op een interessante manier kunnen gebruiken. Ik ben opgegroeid in een omgeving waar niemand van klassieke muziek hield, dus ik was altijd aan het proberen hen over te halen om te luisteren. Ik werd het meest aangetrokken door de meer kleurrijke stukken, vooral wanneer ze live werden gespeeld door een orkest. Deze ervaring kan een goede ingang zijn naar de muziek.’

Welke van jouw stukken zou je aanraden om mee te beginnen?

‘Van al mijn stukken is All Rise hetgene dat het meest aansluit op mijn filosofie. Ik weet niet waarom, maar dit werk kostte me meer dan mijn andere stukken. Tijdens het componeren ervan gebeurde er iets raars, ik hoorde de muziek op een bepaalde manier. Aan het einde van het stuk waren mijn oren letterlijk gloeiend heet. De muziek kwam tot mij alsof ik op de juiste golflengte was afgestemd.’
‘Het schrijven van mijn Vioolconcert was veel meer werk dan ik had gedacht. maar Nicky (Benedetti, de violiste) leerde me zo veel, ik vond het leuk! Ik heb nog nooit eerder zo’n gedetailleerde partituur geschreven. In de jazz schrijven we niet veel aanwijzingen bij de muziek, maar met een orkestwerk is dat wel anders. Een groot deel van het werk zat in het voortdurend nalopen van of ik wel precies had opgeschreven wat ik bedoelde. Net zo lang totdat ik zeker wist dat iedere noot en ieder sforzando op z’n plek stond.’
‘Het componeren ervan duurde ongeveer drie maanden. Ik werkte in die tijd de klok rond, omdat ik op tournee was. Ik speelde elke nacht en werkte daarna aan het concert in de auto terug.’