Classics To Go | 20 maart 2016

Componist Antonio Vivaldi

Tegenwoordig kent vrijwel iedereen Antonio Vivaldi’s Vier Jaargetijden. Maar ook ten tijde van de barok klonken zijn concerten, sonates, cantates en opera’s van Venetië tot Wenen.

Antonio Vivaldi

4 maart 1678 Venetië – 28 juli 1741 Wenen

Vivaldi’s invloed op de ontwikkeling van de barokmuziek is immens geweest. Hij heeft de aanzet gegeven tot allerlei veranderingen in de kerkmuziek, in de opera en in de concertmuziek. Het belangrijkste was zijn bijdrage aan de ontwikkeling van de muziek voor strijkers. Hij introduceerde een reeks van nieuwe stijlen en technieken voor strijkinstrumenten en gaf vorm aan een van de belangrijkste nieuwe genres: het concerto. Vivaldi’s concerto werd een model voor zijn tijdgenoten en de vorm werd al snel een van de belangrijkste in het Europa van de achttiende eeuw.

Vivaldi speelde vanaf jonge leeftijd viool, waarschijnlijk had hij les van zijn vader. Hij kreeg een religieuze opleiding en werd tot priester gewijd in 1703. Zijn rode haren leverde hem de bijnaam ‘il Prete rosso’ (de rode priester) op. In het jaar van zijn wijding werd hij benoemd bij het Ospedale della Pietà, een Venetiaans klooster voor verweesde en onwettig geboren meisjes. Hij gaf er vioollessen, organiseerde kerkdiensten met muziek, componeerde en gaf concerten. Vanaf 1705 werden zijn werken gepubliceerd: triosonates, vioolsonates en concertos. Hieraan voorafgaand had hij al een aantal concerten in manuscriptvorm verspreid. Zijn belangrijkste oratorium uit die tijd is Juditha triumphans (1716).

Opera werd een steeds belangrijker onderdeel in het oeuvre van Vivaldi in het tweede decennium van de 18e eeuw. Zijn eerste opera Ottone in villa ging in première in Vicenza in 1713. Hij schreef ook voor theaters in Venetië en Mantua, waar de Habsburgse gouverneur Prins Philip van Hesse-Darmstadt regelmatig kwam. Na het succes van Vivaldi’s opera Armida al campo d’Egitto, benoemde de prins Vivaldi als ‘maestro di cappella da camera’. Vivaldi verbleef vanaf 1718 gedurende twee jaar in Mantua en schreef cantates en serenatas voor het hof.

Vanaf 1720 was Rome de belangrijkste basis voor Vivaldi. Hij componeerde meer opera’s onder het beschermheerschap van kardinaal Ottoboni. Opera bracht hem terug naar Venetië, waar hij van 1726 tot 1728 betrokken was bij het Teatro San Angelo. Gedurende deze hele periode behield Vivaldi ook zijn positie bij de Pietà, regelmatig voorzag hij de school van nieuwe concerti. Na 1730 bezocht hij Wenen en Praag, in een poging – met wisselend succes – om zijn opera’s in deze steden op het podium te krijgen. Hij hoopte componist aan het keizerlijk hof in Wenen worden, maar de dood van keizer Karel VI in 1740 gooide roet in het eten.
Vivaldi stierf een jaar later in armoede. Onder de werken die hij naliet, zijn de circa 500 concerti het belangrijkste. Ongeveer de helft hiervan zijn voor solo-viool en strijkers. Ongeveer veertig zijn voor twee solisten en zo’n dertig voor drie of meer. De solo-instrumenten waarvoor hij componeerde zijn onder andere fagot, cello, hobo, fluit, viola d’amore, blokfluit, trompet en mandoline.

Vivaldi heeft de concerto vorm voorzien van een opmerkelijke verscheidenheid in structuur en een grote originaliteit in orkestratie. De basisvorm was een werk met drie delen, waarbij twee snelle delen (allegro’s) een langzaam middendeel in een nauw verwante toonsoort omlijsten. De vernieuwingen in deze concertos maken hem een van de belangrijkste componisten van de late barok. Zijn innovaties in deze werken anticiperen op het begin van de klassieke stijl. Soms krijgt hij zelfs credits als een voorloper van de muzikale romantiek.
De beeldende muzikale taferelen zoals die voorkomen in bijvoorbeeld de concerti van Le quattro stagioni (De Vier Jaargetijden) en La Caccia, RV362, anticiperen op 19e-eeuwse ontwikkelingen. Net als Vivaldi’s ongewone combinaties van instrumenten, zijn chromatiek en zijn gebruik van speciale effecten zoals scordatura (het omstemmen van een van de snaren van de viool naar een andere toon, bijvoorbeeld in RV348 en RV391). Vivaldi componeerde ook ongeveer 90 sonates, waarin de traditionele vorm en stilistische kenmerken zijn behouden.

Van de ongeveer veertig opera’s die Vivaldi componeerde, zijn er slechts eenentwintig bewaard gebleven. Veel daarvan zijn bovendien onvolledig. Vivaldi’s opera’s behoren tot de weinige uit die periode waarin obligate instrumenten gebruikt worden in aria’s. In zijn religieuze muziek klinken regelmatig invloeden uit de opera en andere seculiere muziek door. De meeste van zijn cantates zijn gecomponeerd voor een solist (sopraan of alt) met continuo (begeleiding van clavecimbel of luit met cello, fagot en/of bas), net als in de muziek van componist Alessandro Scarlatti. Vivaldi’s serenatas, geschreven om een bepaalde gebeurtenis te vieren of een speciale persoon te eren, zijn meer omvangrijke werken. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het Gloria, RV589 en het Magnificat, RV611.

In de eeuw volgend op zijn dood werden Vivaldi’s werken nauwelijks gespeeld. Zijn muziek werd herontdekt dankzij een opleving van interesse in de muziek van Johann Sebastian Bach. Tijdens de voorbereiding van een volledige uitgave van diens muziek in de negentiende eeuw, kwamen musicologen Bachs transcripties van tien concerti van Vivaldi tegen. Vivaldi’s ‘wederopstanding’ kwam dus tot stand via een componist op wie zijn muziek van cruciale invloed is geweest.