Classics To Go | 28 februari 2022

Top 10 Pianoconcerten

Yuja Wang © Esther Haase / DG

De viool en de piano zijn de sterren van het klassieke podium. Veel componisten waren zelf virtuozen op de vleugel. Beethoven, Mozart, Chopin, Rachmaninov en Gershwin – ze schreven hun melodieën in eerste instantie voor zichzelf. De tien beste componisten voor piano en orkest en de mooiste uitvoeringen van hun werken.

Beethoven: ‘Het leven om me heen valt uiteen in vernietiging’

Het is moeilijk kiezen tussen de vijf pianoconcerten van Ludwig van Beethoven. Er is het Tweede – feitelijk als eerste geschreven, maar in 1800 grondig herzien – werd door de eigenzinnige pianist Glenn Gould genoemd als ‘het meest onterecht stiefmoederlijk behandelde werk uit zijn gehele orkestrale oeuvre’. Beethoven maakte daarvoor, zo schreef Gould, ‘de meest uitmuntende cadens die hij ooit heeft gecomponeerd’. In het Derde nam hij voor het eerst afstand nam van zijn voorgangers, van het doorgaans zo weinig strijdbare karakter van het genre. Gespierde muziek. In het Vierde ging Beethoven door met vernieuwen: niet het orkest beet zoals gewoonlijk de spits af, maar het piano begint meteen. Beethoven schreef zijn Vijfde Pianoconcert, terwijl Napoleons kanonnen Wenen bestookten. Zijn huis lag in de vuurlinie. Hij dook onder bij zijn broer en wachtte in de kelder met kussens over zijn hoofd tot het vuur zweeg. Tussendoor probeerde hij zichzelf bijeen te rapen om aan zijn nieuwe concert te werken. ‘Het leven om me heen valt uiteen in vernietiging en chaos. Niets dan oorlogsroffels, kanonnen en menselijk lijden.’ Dat laatste werd een belangrijk thema in zijn muziek: het gevecht van de mens met zichzelf en het bestaan, het noodlot, maar ergens geeft hij de luisteraar altijd hoop. Het Vijfde Pianoconcert, geboren uit de donkerste duisternis, groeide uit tot een werk van kracht.

Mozart: ‘Melodieën als de lieflijke vormen van een mooie vrouw’

Wolfgang Amadeus Mozart stierf al op zijn vijfendertigste, maar van de grote componisten schreef hij de meeste pianoconcerten. Welgeteld zevenentwintig. ‘Hij nam zang als uitgangspunt van zijn werk – ook van de instrumentale’, gelooft pianist Alfred Brendel. ‘Daar komen zijn prachtige melodieën uit voort, die door de muziek schemeren als de lieflijke vormen van een mooie vrouw door plooien van een sober gewaad.’ Met zijn Negende Pianoconcert, bijgenaamd Jeunehomme, laat de volwassen Mozart – dan inderdaad 21 jaar oud – zich voor het eerst horen, vond Brendel. ‘Zijn eerste grote meesterwerk.’ Voor veel kenners is dit concert een keerpunt in Mozarts loopbaan. Indrukwekkend worden de pianoconcerten vanaf het Twintigste, met een magistrale orkestopeningen die aan een stromachtige zee doet denken. Eén van zijn meest geliefde is het Drieëntwintigste, tussen het zonnige eerste en laatste deel bloedt het langzame Andante in het midden van dit concert des te roder, vond een recensent. De componist schreef het werk rondom de première van Le Nozze di Figaro, en dat langzame deel doet onwillekeurig aan opera denken. Pianovirtuoos Mozart op zijn best.

‘Chopin was een romanticus die de romantiek haatte’

‘Chopin was een romanticus die de romantiek haatte’, schreef de gezaghebbende Amerikaanse muziekjournalist Harold C. Schonberg in zijn boek The Great Pianists. De Pool was een fenomeen. Ook in zijn eigen tijd. ‘Hoeden af, heren! Een genie’, met die uitroep stelde Robert Schumann zijn vakgenoot voor in een recensie. Chopin deed dingen op de piano, die niemand anders kon. Het leverde hem aan de ene kant bewondering op, maar er waren ook genoeg mensen voor wie zijn muziek te buitenissig was. Chopin hield van oude meesters als Bach en Mozart en behalve van de opera’s van Bellini, moest de pianist niets van zijn tijdgenoten hebben. Zijn twee pianoconcerten schreef hij al als jongeling in Polen. Eenmaal als balling in Parijs trad hij – met zijn zachte spel – nog uitsluitend op in de intieme beslotenheid van de salons. En wat uitzonderlijk is: vrijwel alles wat hij schreef, staat heden ten dage nog op het repertoire. In zijn twee pianoconcerten toont Chopin zijn jeugdige kracht. Vooral deze twee stukken maakten hem tot de grote held van de romantici.

Brahms schreef symfonieën met pianobegeleiding

Johannes Brahms begon aan zijn Eerste Pianoconcert als een eerbetoon aan zijn goede vriend Robert Schumann en diens vrouw Clara. De omstandigheden waren destijds niet eenvoudig. De eerste noten schreef hij, nadat zijn mentor Schumann zichzelf van het leven probeerde te beroven. En dan waren er nog de warme gevoelens die hij koesterde voor Clara. Drie jaar worstelde Brahms met het werk, dat uitgroeide tot een monumentaal pianoconcert van zo’n vijftig minuten; eigenlijk een symfonie met piano, vonden velen. Daarin komen zijn bewondering voor Bach, Beethoven en Schumann samen. Het mondt uit in een strijd tussen pianist en orkest.
Een kwart eeuw later begon Brahms aan zijn Tweede Pianoconcert. Weer een groots opgezet werk, met liefst vier delen. ‘Ik heb een klein pianoconcert geschreven met een verfijnd scherzo’, grapte de componist. Want hij wist dondersgoed dat hij het tot dan toe langste pianoconcert uit de historie had gecomponeerd. Weer is het symfonisch van opzet. Is het Eerste vooral dramatisch, het Tweede bezit een meer filosofische inslag.

‘Het orkest is geen toeschouwer’, vond Schumann

De mentor van Brahms, Robert Schumann, droomde ervan de grootste pianovirtuoos van zijn tijd te worden. Maar hij vergooide zijn kansen, toen hij met een slim mechaniek de mogelijkheden van zijn vierde vinger wilde vergroten. Het leverde hem een blijvend ongemak op. Waar Robert faalde, daar slaagde zijn vrouw Clara Wieck. Zijn groeide wel uit tot een ster-pianiste. Schumann trachtte enkele jaren lang vergeefs een pianoconcert te schrijven. Wel maakte hij voor zijn vrouw een Fantasie voor piano en orkest, maar die wilde niemand uitgeven. Ten slotte overtuigde Clara hem ervan dat stuk te gebruiken als openingsdeel van een pianoconcert. Hij componeerde het in een tijd dat het de mode was om concerten te maken met veel pianistisch vuurwerk. Schumann vond dat niks. ‘De solist moet de rijkdommen van zijn instrument kunnen vertonen’, schreef hij, ‘maar het orkest mag niet worden teruggedrongen in de rol van toeschouwer.’ In zijn Pianoconcert gebeurt dat niet. Clara ging zelfs zover te beweren dat piano en orkest zodanig verweven zijn dat de één niet zonder de ander kan bestaan. De virtuozen hadden er uiteraard moeite mee. ‘Een concert zonder piano’, schamperde Liszt, de grootste onder hen. Maar zijn twee concerten met solistisch vuurwerk moesten het in de muziekgeschiedenis afleggen tegen Schumanns werk, dat ook de basis vormde voor de aanpak van Brahms.

Griegs concert is een reis van Duitsland naar Noorwegen

De Noor Edvard Grieg studeerde piano in het Duitse Leipzig, waar de geest van de net overleden Schumann nog rondwaarde. Dat blijft vooral te horen in de opening van zijn Pianoconcert, maar gaandeweg krijgen Griegs Noorse wortels steeds sterker de overhand. Je zou het werk kunnen beluisteren als een reis van Duitsland naar Noorwegen.
Grieg schreef zijn Pianoconcert in de euforie over de geboorte van zijn dochter. In veel gedeelten straalt het uitbundig. Het werk is tegelijkertijd een ode aan het Scandinavische landschap. Grieg droeg het stuk op aan de Noorse pianist Edmund Neupert, die na de première in Kopenhagen in een brief aan de componist schreef: ‘Afgelopen zaterdag klonk je hemelse concert in de grote zaal van het Casino. De triomf die ik beleefde, was ongekend – al na de cadens uit het eerste deel applaudisseerde het publiek uit alle macht.’

In het Derde zit alles wat Rachmaninov tot Rachmaninov maakt

‘Je zult een concert schrijven, en het zal een mooi concert zijn’, fluisterde de psychiater Nikolaj Dahl de sombere Rachmaninov toe, nadat hij hem onder hypnose had gebracht. De jonge Rus was in een zware depressie beland na het fiasco van zijn Eerste Symfonie. Het begon er zelfs op te lijken dat hij misschien nooit meer een noot op papier zou kunnen krijgen. Maar de onorthodoxe methoden van dokter Dahl hadden een goede uitwerking op de gekwelde ziel van Rachmaninov. En de componist droeg zijn Tweede Pianoconcert op aan de man die zijn muzikale loopbaan redde.
Zijn Derde Pianoconcert schreef hij voor een Amerikaanse tournee. Voor de pianist is het een van de meest veeleisende werken in het repertoire, want de piano krijgt nauwelijks rust. Tegelijkertijd is het stuk een prachtige vertelling, meer dan zijn voorganger, die lijkt te zwelgen in romantische emoties. In het Derde zit alles wat Rachmaninov tot Rachmaninov maakte: de liefde voor de natuur, de plek van de mens daarin, het drama van het bestaan. Niet voor niets speelde deze muziek de hoofdrol in de bioscoophit Shine.

Tsjaikovski komt voor zichzelf en zijn muziek op

Pjotr Ilitsj Tsajikovski was niet een toonbeeld van kracht. Zijn leven werd gekenmerkt door tal van zenuwinzinkingen, die vooral van doen hadden met zijn voorkeur voor mannen. Evenals nu onder Poetin werd in tsaristisch Rusland homoseksualiteit als een gevaarlijke perversiteit gezien. En de componist moest dus zijn hele bestaan een dubbelleven leiden. Maar er waren momenten dat Tsjaikovski niet over zich heen liet lopen. Eén zo’n ogenblik deed zich voor nadat hij zijn Eerste Pianoconcert voorspeelde aan zijn leraar Anton Rubinstein, zelf een virtuoos. ‘Een prul, afgezaagd. Lomp. Onspeelbaar. Niet de moeite waard om te herzien. Weg ermee!’ luidde diens oordeel. Genoeg om wie dan ook te ontmoedigen. Tsjaikovski niet. Die ontstak in woede, stond op en beet Rubinstein toe dat hij geen noot aan het werk zou veranderen. De geschiedenis gaf hem gelijk. Het Eerste Pianoconcert begon vanaf de première in Boston aan een onstuitbare klim naar de top van de muzikale olympus. De bravoure die Tsjaikovski toonde tegenover Rubinstein kenmerkt ook het concert zelf. De beginmaten zitten gebeiteld in ons collectieve geheugen.

‘Gershwin wilde niet jazz in een zondags pak steken’

‘Het was niet de bedoeling van Gershwin om met zijn Rhapsody in blue jazz in een zondags pak te steken’, zei pianist Stefano Bollani, toen hij het werk opnam met dirigent Riccardo Chailly en diens Gewandhausorchester. ‘Hij hield van jazz. Waarom zou hij die dan aankleden als iets anders?’ Hij stelt vast dat Gershwins beroemdste werk vaak een klassieke invulling krijgt. In de Rhapsody wil de Italiaan zich nog wel eens een improvisatie veroorloven, erkent Bollani. ‘Simpelweg, omdat ik weet dat Gershwin dat zelf ook deed. Bij de première ontbrak hem niet alleen de tijd om het stuk te orkestreren, maar ook om de pianopartij uit te schrijven. Dus nam hij de vrijheid om kleine variaties op het thema te improviseren.’
In New York hoorde dirigent Walter Damrosch destijds de première van de Rhapsody in blue. Hij besloot vervolgens bij de jonge Gershwin, toch een jazzcomponist met klassieke ambities, een ‘echt’ pianoconcert te bestellen. In dat werk mengde Gershwin andermaal klassieke tradities met invloeden uit de toen populaire muziekcultuur. Zelf zei hij erover: ‘Het eerste deel is een Charleston, snel en ritmisch, dat de jonge en opwindende geest van het Amerikaanse leven verklankt. Een orgie van ritmes die in het slotdeel terugkeert.’

Ravel schreef het mooiste langzame deel uit de twintigste eeuw

Tijdgenoten moesten wennen aan de muziek van Ravel. Sommigen vonden dat zijn noten warmte misten. ‘Zij zijn van een reptielachtige koudbloedigheid’, schreef The Times in 1924. ‘En zelfs hun schoonheden lijken op de kleurige patronen van slangen en hagedissen.’ Het was moeilijk om de componist te doorgronden. De Parijs dandy Ravel was mager en hoekig in zijn bewegingen en karakter. ‘Een gevangene van de perfectie’, werd hij genoemd door de pianiste Marguerite Long. ‘Maar met een gevoelige en hartstochtelijke ziel’, voegde ze daaraan toe. Hij sprak zelden over muziek en nooit over de kunst van het componeren. Het verhaal gaat zelfs dat niemand er ooit toeschouwer van is geweest dat Ravel een noot op papier zette. Hij blijft een raadsel.
Ravel gaat de geschiedenis in als een magiër van de orkestklank, alsof hij alle instrumenten en kleuren in zijn hoofd had zitten. Veel van zijn orkeststukken schreef de Fransman oorspronkelijk voor de piano, het instrument waarmee hij was grootgebracht. Zijn oeuvre is bescheiden van omvang. Hij perste de muziek – om zijn eigen woorden te gebruiken – ‘druppel voor druppel’ uit zichzelf. Maar wat Ravel maakte, dat beklijft. Niemand schreef een mooier langzaam deel van een pianoconcert in de twintigste eeuw. De muziek lijkt te zweven in een eigen mysterieus universum.