Focus Hersenoperatie met Schubert

‘Een tumor is geen ding met een duidelijke buitenkant dat je er even uitlicht’

De hersenoperatie is inmiddels alweer ruim een jaar geleden, maar sinds tenor Ambrož Bajec-Lapajne twaalf minuten video ervan begin augustus op YouTube zette, is het nieuws. Meer dan een miljoen mensen bekeken het fragment, en alle media maakten er melding van, tot ver over de Nederlandse grenzen. Iedereen vond het iets bijzonders. Niet alleen was de patiënt gedurende de ingreep klaarwakker, maar de tenor zong zelfs een lied uit Die Winterreise van Schubert. Het hielp chirurg Pierre Robe, zegt hij, de grenzen te bepalen van wat hij aan gezwel kon wegsnijden. ‘Een tumor is geen keurig afgerond ding met een duidelijke buitenkant, dat je er even uitlicht. Hij vergroeit met het omliggende weefsel. Ik weet waar het gezwel zit, maar niet precies waar de randen zijn, waar ongezond in gezond overgaat. Dat is met het blote oog of met een microscoop niet te zien.’
In de aanloop naar de operatie gaat het medische team daarom met een patiënt om tafel om te kijken welke hersenfuncties het belangrijkst zijn om na de ingreep het normale leven weer op te pakken. ‘Ik opereerde eens een bejaarde vrouw voor wie breien haar lust en leven was’, zegt Robe. ‘Haar heb ik gevraagd te breien tijdens de ingreep. Wanneer we door elektrische stimulaties merken dat die vaardigheid op een gegeven moment even wegvalt, laten we dat gebied met rust. Want daar zit een voor haar vitale functie. Dus we onderzoeken eerst zorgvuldig wat er in de hersenen rond de randen van de tumor gebeurt, voordat we daar iets gaan weghalen.’

‘Het gaat erom dat een patiënt zichzelf kan blijven. In dit geval zanger’

Zo’n operatie heeft alleen kans van slagen als de patiënt wakker is, want anders kunnen de chirurg en zijn team niet vaststellen of bijvoorbeeld zaken als spraak, motoriek en geheugen wegvallen. Dat je bij bewustzijn bent als schedel gelicht wordt, kan vervelend zijn, erkent Robe, maar dat is maar een kort moment. ‘We kunnen alles goed verdoven, je voelt er niets van. Alleen die minuut of twee het hoge geluid van de zaag kan een angstig of onprettig moment zijn.’

Het UMC Utrecht Hersencentrum is een van de weinige ziekenhuizen in Nederland met de kennis en kunde voor zulke operaties, maar zelfs voor de artsen daar was de ingreep bij tenor Bajec-Lapajne in zekere zin een ontdekkingsreis. Dat had te maken met zijn beroep als zanger. ‘Veel vaardigheden bevinden zich in één afgebakend gebied in het brein’, legt Robe uit. ‘Maar muziek bleek overal te zitten, in beide hersenhelften, wat zeldzaam is. Ik ben tot nu toe geen hersenfunctie tegengekomen waarvan de taken zo verspreid liggen in zo’n ingewikkeld kluwen.’
Er was dan ook een uitgebreid team – met kennis van muziek – nodig om de operatie uit te voeren, want veel verschillende zaken moesten in de gaten worden gehouden. ‘In de video zie je de spraak even wegvallen’, vertelt Robe, ‘maar dat is slechts één facet van zingen. Gedurende de operatie merkten we ook dat Ambrož op een gegeven moment iets te laag ging intoneren, kennelijk zat ik toen in een hersengebied dat toonhoogte regelt. Zo kwam ik eveneens langs plekken waar geheugen en ademhaling zaten, ook wezenlijke functies voor een zanger. Alles was erop gericht om de operatie dusdanig te laten verlopen dat hij zijn loopbaan als professioneel zanger kon voortzetten en dat we geen schade zouden toebrengen aan vaardigheden, die daarvoor noodzakelijk zijn. Het gaat erom dat de patiënt zichzelf kan blijven na de ingreep. In dit geval bleek dat een ingewikkelde en fascinerende opdracht, omdat we al die zangtaken op zoveel verschillende plekken in de hersenen tegenkwamen.

‘Fremd bin ich eingezogen, fremd zieh’ ich wieder aus’

Het is verleidelijk te denken dat muziek maken goed moet zijn voor de hersenen, omdat zij er zo mee verweven blijkt. Maar dat vindt Robe een te simpele redenering. Het zou uiteraard kunnen, maar dat moet dan nog nader worden bewezen. ‘Ik kan alleen maar vaststellen dat vaardigheden om muziek te maken overal in het hoofd zitten. Meer vooralsnog niet.’
Dat Bajec-Lapajne juist Gute Nacht uit Schuberts Winterreise koos is treffend; een lied over afscheid. ‘Fremd bin ich eingezogen, fremd zieh’ ich wieder aus’, luiden de beginregels. Als een vreemdeling kwam ik, als een vreemdeling vertrek ik weer. Is het gewoon een lied, of verwijst deze opening naar de tumor in de hersenen, naar de tenor in de operatiekamer en naar de chirurg in het hoofd van de patiënt? Alle drie komen en gaan ze als iets of iemand die eigenlijk op die plek niet wil of moet zijn. Het is ook een gedicht over het onzekere en kwetsbare van het leven. ‘Ik kan niet de tijd kiezen voor mijn reis’, zingt de tenor, ‘ik moet mijn eigen weg zien te vinden in deze duisternis.’
Met Bajec-Lapajne gaat het goed een jaar na dato. Hij zingt nog steeds.

Lees en luister ook

• Sterk verhaal So you think you can sing

• Album van de week Andras Schiff speelt Schubert

• In de spotlights Franco Fagioli

• Legende Maria Callas

• Top 10 Countertenoren

• Focus Clapping Music App