Top 10 Orpheus in de onderwereld

Muziek die dwingt tot omkijken naar wat achter ons ligt

Om maar met de jongste vrucht aan de muzikale boom te beginnen: Orphée van de IJslander Jóhann Jóhannsson. Het motto in dit nieuwe album komt niet uit hoofdstuk tien van Ovidius’ Metamorfosen, waarin de zanger in de onderwereld op zoek gaat naar zijn gestorven geliefde Euridice en de goden vermurwt met zijn mooie muziek. Hij mag haar meenemen naar het leven als hij onderweg naar de aarde niet naar haar omkijkt. Maar Orpheus kan geen weerstand bieden aan de verleiding of angst dat haar zwijgende schim niet achter hem loopt.

De tekst die Jóhannsson citeert komt uit het volgende boek, als de inmiddels gestorven Orpheus jaren later met Euridice wordt herenigd. ‘Zijn ziel daalt onder de aarde. Alles wat hij daar al eerder gezien had, kent hij terug. Rondspeurend naar Euridice treft hij haar aan in de Elyese velden en vol liefde omhelst hij haar. Sindsdien zijn zij daar samen, zij aan zij, of één voorop en één die volgt – dan is het dikwijls Orpheus die omkijkt, maar nu zonder vrees, naar zijn Euridice.’

Jóhannsson begon al zo’n zeven jaar terug aan de muziek, maar moest haar achterlaten in de duisternis, dwalend, op zoek naar vorm, zoals Euridice. Veel later pakte hij de draad weer op, toen hij zelf bezig was met afscheid nemen en opnieuw beginnen: hij vertrok uit IJsland en ging in Berlijn wonen. ‘In die nieuwe stad vol van geesten vond ik de moed om terug te kijken en mijn muzikale miniaturen een vorm te geven, waarbij ik de oorspronkelijke, ongrijpbare en mooiere ideeën vernietigde. Ze bestaan nu alleen nog in de onderwereld.’ Toch blijft Jóhannsson, die elektronische en klassieke klanken vermengt, meteen herkenbaar als IJslandse componist: zijn klanken lijken over eindeloze vlakten te zwerven, niet de Elyese velden, waar de geesten van de doden vrolijk dansen, maar onbestemdere plekken die uitnodigen – misschien zelfs wel dwingen – tot omkijken, tot overpeinzingen over wat we hebben gedaan met het leven dat achter ons ligt.

Orpheus stond aan de wieg van de opera

Aan het einde van de zestiende eeuw bedachten kunstenaars in Florence, de stad van vrijdenkers, een nieuwe vorm – al was hun oorspronkelijke plan een vergeten genre in ere te herstellen. In opera moest het Griekse theater uit de oudheid herleven. Daarin speelde muziek een belangrijke bijrol, vandaar dat de bedenkers in eerste instantie spraken over dramma per musica: want de nadruk lag op het drama, op de tekst. Dat was ook het uitgangspunt van operapionier Claudio Monteverdi: de muziek volgde het woord, gaf er kleur aan, blies het een bestaan in. Zanger en musicus Orpheus was de grote inspiratiebron. Niet alleen hoorde de mythologische figuur bij de Griekse oudheid, maar hij deed ook precies wat de vroege operacomponisten nastreefden. Het mooiste en bekendste voorbeeld van het dramma per musica, is Monteverdi’s L’Orfeo uit 1607, gecomponeerd voor een bruiloft van het adellijke geslacht van de Gonzaga’s uit Mantua. Dat veroorzaakte wel een probleem, want een huwelijksfeest wil je uiteraard niet verstieren met een verhaal over een liefde die ten onder gaat. Want dat gebeurt in de mythe van Orpheus. Schrijver Alessandro Striggio bedacht een list. De ontroerde liefdesgod Amor weerhoudt Orpheus van het plegen van zelfmoord na de mislukte missie en verenigt beide geliefden. Getrouw aan de oude Griekse vorm beperkt Monteverdi zich grotendeel tot spraakgezang, maar die bezit een soort hypnotische kracht.

Gluck gebruikt Orpheus als artistiek breekijzer

Orpheus verscheen opnieuw ten tonele, gedurende een ander beslissend moment in de historie van de opera. In de ogen van componist Christoph Willibald von Gluck was de kunstvorm zo’n anderhalve eeuw na Monteverdi verworden tot een circus, een acrobatenact van zangers die wilden laten horen en zien waartoe hun stem in staat was. De spraakzang van Monteverdi was verrijkt met liedjes, aria’s, waarin de hoofdfiguren eindeloos hun emoties mochten uitventen. Luisteraars verlangden onaardse vocale prestaties, en die kregen ze. Maar met het vertellen van een muzikaal verhaal had het weinig meer te maken. Met zijn Orfeo ed Euridice wilde hij de opera redden van de aanstaande ondergang: het drama kwam weer op de eerste plaats en de misplaatste ijdelheid van de castraten en sopranen moest daarvoor wijken. Gluck maakte de weg vrij voor een nieuwe vorm van opera. En Orpheus diende als breekijzer. Maar wat een onvergetelijk muziek. Als de zanger – na het tweede verlies van zijn geliefde – uitbreekt in zijn korte aria Che farò senza Euridice, wat moet ik zonder mijn Euridice, houdt niemand het meer droog. Dit werd de meest geliefde operaversie van de Orpheus mythe.

Orpheus als hoeder van de Europese beschaving

Franz Liszt was de uitvinder van het symfonische gedicht, instrumentale muziek met een verhaal. Vier van deze werken waren karakterstudies van grote mannen uit de geschiedenis. Orpheus was een van de helden van Liszt. Een tijdgenoot van de componist, de Franse filosoof Pierre-Simon Ballanche, portretteerde Orpheus in een boek als de man die de mensheid beschaving bracht. En Liszt was gecharmeerd van dat idee. De muziek ademt de sfeer van overpeinzing. Het idee ervoor kwam in Liszt op, toen hij als chef-dirigent in Weimar Glucks opera Orfeo ed Euridice uitvoerde. De muziek diende als een opmaat. Het meditatieve Orpheus behoorde tot de favorieten van de schoonvader van Liszt, de componist Richard Wagner.

‘Wie kan er in opera de vergelijking met Mozart doorstaan?’

In 1790 stuurde het vorstenhuis Esterhazy zijn hofcomponist Joseph Haydn met pensioen. Maar geen nood: vrijwel meteen stond de Londense impresario Solomon bij de oude man op de stoep. Of hij zin had in een Engelse tournee? Hij kreeg vooruit betaald om symfonieën te schrijven en één opera voor het King’s Theatre in de Britse hoofdstad. De elf voorgaande opera’s maakte Haydn  voor privé-uitvoeringen bij de Esterhazy’s. Hij had wel enige podiumvrees, bekende hij, ‘want  wie kan er op dat vlak de vergelijking met de grote Mozart doorstaan’. De teksten kwamen van Carlo Badini, die werkte als huisdichter voor het King’s Theatre en die berucht was om zijn vileine roddels. Orpheus hoefde in zijn libretto niet op medelijden te rekenen. Geen voorgeschreven happy end voor de zanger. Getrouw aan de mythe werd hij verscheurd door geile nimfen, omdat hij elke vrouwelijke toenadering afwees.  Maar een ruzie tussen Koning George III en zijn zoon, die rivaliserende operatheaters hadden, zorgde ervoor dat Haydns L’anima del filosofo ossia Orfeo ed Euridice niet werd voltooid en uitgevoerd tijdens Haydns leven. Librettist Badini was ontstemd. ‘Beroofd van mijn brood in het operahuis, verhonger ik nu.’ Pas in 1951 beleefde het werk zijn première.

‘Ik beïnvloed door Monteverdi? Hoe kom je erbij.’

Gevoel voor humor kon je Igor Stravinsky nooit ontzeggen. Na de première van zijn korte ballet Orpheus – geschreven voor het gezelschap van George Balanchine – zei de componist: ‘De voorstelling bleek een groot succes en er werd prachtig gedanst, vooral door Balanchines huidige en toekomstige echtgenotes.’ Beide Russen kregen de opdracht voor een nieuw ballet in New York, op het moment dat Stravinsky de muziek van Claudio Monteverdi bestudeerde. Zelf ontkende hij de invloed van de oude barokmeester, maar de ingetogen en klagende sfeer doet wel verdacht veel aan Monteverdi denken. Ook bij Balanchine en Stravinsky komt Orpheus wreed aan zijn einde.

Een saaie Orpheus en een flirterige Euridice

De opera Orphée aux enfers van Jacques Offenbach geeft wel een hele eigen komische draai aan de mythe. Hier is Orpheus een saaie zanger en Euridice een flirt, die maar al te graag met Pluto meegaat naar de onderwereld. Orpheus is blij dat hij van zijn vrouw af is, maar de publieke opinie dwingt hem zijn recht te gaan halen op de Olympus. Het komt erop neer dat alle goden – toe aan een verzetje – afdalen naar de onderwereld om Euridice te zoeken. Uiteindelijk wordt ze gevonden door oppergod Jupiter, die meteen van haar gecharmeerd is. Samen smeden ze plannen om ervandoor te gaan, maar Jupiter heeft Orpheus de belofte gedaan om het recht te laten zegevieren. En dus mag Euridice mee naar boven, op voorwaarde dat Orpheus niet omkijkt. ‘Dat doet-ie toch wel’, denkt de oppergod, maar de zanger houdt zich keurig aan de spelregel. En dus werpt Jupiter maar één van zijn bliksemschichten achter Orpheus aan. Die kijkt geschrokken om, waardoor Euridice op de Olympus mag blijven. Wie de Griekse goden de cancan wil horen dansen, kan bij Offenbach terecht.

‘Een mythe die gaat over de geboorte van de muziek’

De Brit Harrison Birtwistle weeft een complexe opera rond de mythe van Orpheus. Het verhaal speelt zich af op meerdere afzonderlijke delen van het podium, in verschillende tijden. De kern van Ovidius’ oorspronkelijke geschiedenis blijft intact, maar het web van verhaallijnen is zo verfijnd, dat het niet is na te vertellen. De componist speelt met de tegenstelling tussen werkelijkheid en verbeelding en verleden. Heden en toekomst lopen door elkaar, of krijgen verschillende versies. Behalve stemmen en orkest bezit elk van de drie bedrijven zijn eigen elektronische aura. ‘De mythe van Orpheus’, gelooft Birtwistle, ‘gaat over iets heel wezenlijks: de geboorte van de muziek.’ Hij benaderde de mythe als een kinderverhaal, dat een ouder elke dag opnieuw vertelt, maar dan telkens vanuit een iets andere invalshoek.

‘Componisten vechten om Euridice’     

Jacopo Peri’s Euridice – geschreven met Giulio Caccini – is de oudste opera die bewaard is gebleven. Het werk ging in première in oktober 1600 in Florence, en de componist zelf zong de rol van Orfeo.  De opera werd geschreven voor het huwelijk van de Franse koning Henry IV en Maria de Medici, dochter van Florence. En omdat de muziek was opgedragen aan de nieuwe vorstin van Frankrijk droeg de opera de naam van Euridice en niet van Orfeo. Peri schreef alles voor de première, maar maakte gebruik van het muzikale ensemble van Caccini, zodat diens muziek uiteindelijk ook in de opera belandde. Toen Caccini ontdekte dat Peri zijn compositie wilde uitgeven met ook zijn fragmenten erin, schreef hij in vliegende vaart zijn eigen Euridice en publiceerde het werk nog voor dat van zijn concurrent. In de opera van Peri lijken alle ingrediënten van de moderne opera aanwezig. Aangezien Peri de opera voor een bruiloft schreef, worden Orfeo en Euridice aan het einde zonder problemen met elkaar herenigd.

Euridice slaapt als ‘a sack of canonballs’

De heren van Monty Python zouden zeggen: ‘And now for something completely different.’ En dat geldt zeker voor het popalbum Abbatoir Blues-The Lyre of Orpheus van Nick Cave and the Bad Seeds. Ook in die wereld drong de troubadour uit de Griekse oudheid binnen. Eigenlijk gaat het om twee albums in één verpakking.  De acht songs van The Lyre of Orpheus zijn rustiger en eleganter dan de negen van Abbatoir Blues, dat gekenmerkt wordt door de nodige boosheid. Het verhaal van Orpheus stemt kennelijk tot nadenken, ook bij popmusici. Nick Cave schept meer zachtmoedige en theatrale sfeer. In de titelsong The Lyre of Orpheus knutselt de zanger tot zijn eigen verrassing zijn eerste lier. Hij rent het paleis binnen, waar Euridice nog slaapt ‘as a sack of canonballs’. Hij plukt aan de snaar, waarop Euridice wakker schrikt en sterft. Haar bloed kleurt de lakens rood, maar Orpheus voelt vooral de vreugde van het muziek maken. Zijn omgeving is er niet zo blij mee. Ook God niet die een gigantische hamer laat neerkomen op Orpheus’ hoofd. Hij wordt wakker tussen de doden, onder wie Euridice, die hem verbiedt om nog op de lier te spelen.

Een barokke bloemlezing van Orpheus-muziek

Behalve Monteverdi en Peri werden er nog talloze andere barokcomponisten door de Orpheus-legende verleid tot muziek vol vreugde én tranen. Wat een geluk als twee oudemuzieksterren van het kaliber Christina Pluhar en Rolando Villazón dan bij elkaar komen om die muziek uit te voeren. Op hun album Orfeo son io vertelt Orpheus op muziek van Monteverdi, Caccini, Brunelli en anderen over zijn verliefdheid, de enorme vreugde van zijn trouwdag, het vreselijke verdriet over Euridice’s dood, zijn verlangen om haar te redden en zijn laatste afscheid van haar.

> Bestel de cd

Lees en luister ook

• Componist Claudio Monteverdi

• Het meesterwerk Dido’s droefenis

• Kijk Jóhann Jóhannssons Flight From the City

• Top 10 Shakespeare in muziek

• Muziek en Rembrandt

• Top 10 Moeizame muziekrepetities in de kunst