Classics To Go | 15 juni 2017

Componist Richard Strauss

Richard Strauss was een ondoorgrondelijke man. Zijn diepste gevoelens en passies verborg hij onder zijn vriendelijke maar afstandelijke karakter. Twee muzikale liefdes verraden echter deze verstopte emoties: Mozart en Wagner.

Richard Strauss

11 juni 1864, München – 8 september 1949, Garmisch-Partenkirchen

Richard Strauss stond bekend om zijn gesloten natuur. Hij verborg zijn gepassioneerde aard onder een laag van vriendelijke minzaamheid. Maar de sleutel naar zijn karakter ligt in de twee grote muzikale liefdes van zijn leven. De eerste is Mozart, door wiens muziek Strauss in de tijd dat hij opgroeide sterk beïnvloed werd. De tweede is Wagner, wiens muziek hem hielp zich van het conservatisme te bevrijden en nieuwe wegen in te slaan. Er werd regelmatig de spot gedreven met de buitensporige orkestraties van de laat-Romantische componist. Maar deze weelderigheid gaat in de muziek van Strauss altijd gepaard aan een groot raffinement.

Zelfs in Strauss’ meest bombastische werken zit de intimiteit van kamermuziek verborgen. Hij had bovendien een grote kennis van en gevoel voor de vrouwelijke stem. Dit kwam voort uit zijn relatie met de sopraan Pauline de Ahna, met wie hij vijfenvijftig jaar getrouwd was. Een ander zeer herkenbaar geluid in Strauss’ composities is dat van de hoorn. Als hoornist van het Münchner hoforkest drukte zijn vader Franz Strauss een duidelijke stempel op de muzikale vorming van zijn zoon. Franz was een geweldige hoornist, maar had een conservatieve smaak. Hij leidde de hoornsectie in diverse opera’s van Wagner en speelde de solo’s wonderschoon, maar als het orkest blijk van waardering voor het meesterschap van de componist gaf door te gaan staan, bleef hij uit protest tegen het modernisme van Wagner zitten.

Symfonische gedichten

Richard Strauss zette zijn eerste muzikale stappen toen hij in de vroege jaren ’80 van de negentiende eeuw de muziek van Brahms ontdekte. Hij begon te werken als dirigent en ervaring op te doen in het vak. Eén concert in 1892 veranderde echter zijn leven. In Weimar dirigeerde Strauss Wagners opera Tristan und Isolde, waarna hij naar Wagners weduwe Cosima schreef: ‘Dit was de meest fantastische dag van mijn leven.’ Tegen die tijd had Strauss echter ook al zelf naam gemaakt als componist. Op aanraden van Wagners volgeling Alexander Ritter begon hij met het componeren van een ‘symfonisch gedicht’. Don Juan was zijn eerste briljante compositie in dit genre. Ook Also sprach Zarathustra (‘Aldus sprak Zarathustra’), gebaseerd op het boek van Friedrich Nietzsche, was een succes. Strauss’ liefde voor verhalende toondichten bleef. Hij schreef Tod und Verklärung (‘Dood en transformatie’) en Till Eulenspiegels lustige Streiche (‘Tijl Uilenspiegels vrolijke streken’). Daarop volgde Don Quixote (naar Cervante’s boek) en het semi-autobiografische Ein Heldenleben. Later zou Strauss zich meer richten op het componeren van opera’s, al behield het symfonische gedicht een speciaal plekje in zijn hart zoals Symphonia domestica en Eine Alpensinfonie bewijzen.

Opera

Binnen de opera was Strauss, net als zijn grote voorbeeld Wagner, een vernieuwer. Aan het begin van de twintigste eeuw lieten de eenakters Salome (1905) en Elektra (1909), beiden gebaseerd op het leven van een heldin met een pychologisch zeer complex karakter, het publiek geschokt achter. Vooral de scène waarin Salome het afgehouwen hoofd van Johannes de Doper kust baarde opzien. Maar ook de harmonieën die Strauss toepaste waren ongebruikelijk. Na deze twee revolutionaire composities begon de componist aan een lichter werk. Samen met dichter Hugo von Hofmannsthal, die ook het libretto van Elektra had geschreven, begon Strauss aan een opera die vrij veel weg had van Mozarts Le nozze di Figaro (‘Figaro’s bruiloft’). Der Rosenkavalier, die zich afspeelt in Mozarts achttiende-eeuwse Wenen, gaat net als Le nozze over ingewikkelde liefdesverhoudingen. De opera blijft echter herkenbaar Straussiaans. De Weense walsen klinken symfonisch en ook hier kon de componist het niet laten om vernieuwende harmonieën te gebruiken. Na deze succesvolle opera werkten Hofmannsthal en Strauss ook samen aan Ariadne auf Naxos en Die Frau ohne Schatten.

Nazisme en afscheid

Na deze successen schreef Strauss nog enkele andere werken, waaronder de komedie Intermezzo (1924) en de opera Daphne (1933). De wereld werd echter verstoord door de opkomst van het nazisme. Strauss hoopte zichzelf en zijn familie veilig te stellen door zich in woord achter het regime te scharen. Een dergelijke tactiek had ook gewerkt onder het strenge bewind van Keizer Wilhelm I. Met tegenzin nam hij dan ook de positie aan van voorzitter van de Reichmusikkammer, het culturele censuurapparaat van de Nazi’s. Toen gebeurde er echter iets verschrikkelijks – de brief van Strauss naar de Joodse librettist Stefan Zweig werd onderschept door de nazi. In deze brief nam Strauss stellig afstand van de hele nazi-ideologie: “Denk je echt dat ik me ooit heb laten leiden door de gedachte dat ik Germaans ben? […] Ik erken maar twee soorten mensen: zij die talent hebben, en zij die dat niet hebben.” Een dergelijke mening werd niet getolereerd en de componist verloor zijn positie bij de Reichmusikkammer. Na deze gebeurtenis trok Strauss zich terug in zijn villa in de Beierse bergen en probeerde zo uit de problemen te blijven. Hij had imeers een Joodse schoondochter en twee half-Joodse kleinkinderen te beschermen. Strauss stopte echter niet met componeren ondanks de ellende om hem heen. Zijn Metamorphosen voor drieentwintig strijkers is een klaaglied voor het Duitsland dat verwoest werd door wat Strauss ‘nazi-barbaren’ noemde. Na de Tweede Wereldoorlog werd de componist nooit meer de oude. Zijn imago was onherstelbaar beschadigd en Strauss’ muziekstijl werd door velen gezien als een ouderwets nazi-artefact. Met zijn Vier letzte Lieder nam hij afscheid van de wereld. Deze prachtige liederen tonen ons de laatste glimp van een man met diepe, onderdrukte gevoelens.