Joost Galema | 22 november 2016

Focus Edison voor Bernard Haitink

Bernard Haitink © Decca

‘Je kan alles met een musicus doen, maar je moet hem niet op zijn ziel gaan staan’, is de lijfspreuk van de 87-jarige Bernard Haitink. Nederlands grootste dirigent krijgt komende zondag de Edison Oeuvreprijs.

‘Ik kan maar net mijn kin boven water houden’

Wanneer Haitink in het Concertgebouw dirigeert, biedt het podium achter het orkest een extra sensatie. Want hij laat niet alleen de muziek horen, maar ook zien. Zijn lichaamstaal en gelaatstrekken versterken het verhaal van een symfonie. Hij is de zwijgende verteller van wie het publiek in de ban kan raken. Gedurende het concert neemt Haitink de bezoeker mee op ontdekkingstocht, de concertzaal vervaagt, het enige wat nog bestaat zijn de klanken en zijn bewegingen en gezichtsuitdrukkingen. Hij wordt de muziek die hij dirigeert. Een kenmerk van een groot kunstenaar. Toch had het weinig gescheeld of de wereld zou misschien nooit van Haitink hebben gehoord. Hij was, naar eigen zeggen, een middelmatig violist. En toen hij zich aanmeldde voor een dirigentencursus zag de toelatingscommissie niets in de schuwe jongen. Slechts één lid drong erop aan hem toe te laten. En de rest is geschiedenis, zeggen de Britten.
Als het aan hemzelf gelegen had, was de roem misschien aan hem voorbijgegaan. Haitink was een verlegen 27-jarige jongeling, dirigent bij de omroep, toen Marius Flothuis als artistiek leider van het Concertgebouworkest hem begin november 1956 vroeg in te vallen na de afzegging van Carlo Maria Giulini. ‘Liever niet’, antwoordde Haitink, ‘ik kan bij het orkest van de radio maar net mijn kin boven water houden.’ Niettemin wisten Flothuis en de toenmalig chef-dirigent Eduard van Beinum hem gelukkig op andere gedachten te brengen.

‘Het is een wonder dat ik overleefde’

Hun samenwerking toen en in de jaren erna sterkte Van Beinum in zijn idee dat Haitink een geschikte opvolger voor hem zou zijn. Hij kreeg niet meer de tijd om zijn troonopvolging te regelen: in de lente van 1959 stierf de chef-dirigent tijdens een repetitie. In het vacuüm dat ontstond, moet de 30-jarige Haitink zich niet prettig hebben gevoeld. Flothuis wilde graag dat hij het ging doen, maar een aantal orkestmusici vond hem nog te jong – vandaar dat Haitink de eerste drie seizoenen de baan deelde met de gelouterde Eugen Jochum.
Het is een handelsmerk van een groot dirigent, en van Haitink, om los te kunnen laten. Om muziek te maken in dialoog met het orkest en de solisten, al kostte het hem bloed, zweet en tranen om dat te bereiken. Hij werd veel te jong chef van het Concertgebouworkest. Hij was nog maar begin dertig. ‘Het is een wonder dat ik overleefde’, zei Haitink daar later zelf over. De oude garde in het orkest vond hem te onervaren en stond niet open voor wat hij anders wilde doen. Het bleek een gevecht, maar het lukte. Tijdens een Beethoven-tournee van vele weken door de Verenigde Staten viel alles op zijn plek. Orkest en Haitink stegen tot grote hoogten in het samenspelen en samen ademen.’

‘Het was alsof hij na een lange scheiding zijn oude geliefde tegenkwam’

Vervolgens was Haitink een kwart eeuw lang ‘alleenheerser’. In een periode dat Rinus Michels de wereld aan zijn voeten kreeg met het totaalvoetbal van Ajax en Oranje, vervolmaakte Haitink een soortgelijk proces met Concertgebouworkest. Hij was op het juiste moment op de juiste plaats. Maar de verhoudingen raakten verstoord in de jaren tachtig en Haitink vertrok. Het duurde zo’n tien jaar voor hij terugkeerde. De pijn ebde weg en dirigent en orkest verzoenden zich, tot vreugde van de musici en orkest-inspecteur Theo Berkhout. ‘Ik herinner me die periode nog goed’, zei hij. ‘Na de Vijfde Symfonie van Sjostakovitsj zei Haitink: “Wat hier gebeurt, is levensgevaarlijk.” Ik begreep dat wel. Het was alsof hij na een lange scheiding zijn oude geliefde tegenkwam. Beiden waren opnieuw getrouwd, maar voelden de hartstocht weer oplaaien. Er zit nu eenmaal een erotische kant aan de verhouding tussen orkest en dirigent.’
Vanaf 1965 tot aan zijn pensioen 42 jaar later werkte Theo Berkhout bij het Koninklijk Concertgebouworkest. Haitink ontmoette hij al eerder, in zijn tijd bij het Nederlands Kamerorkest. Er waren avonden dat het voor Berkhout te laat werd om per openbaar vervoer thuis te komen, in De Rijp, vlakbij de Beemster. Dan bleef hij overnachten in de dirigentenkamer van het Concertgebouw in Amsterdam. Op een ochtend versliep hij zich en schoot wakker doordat er iemand aan de deur stond te morrelen. Vlug griste Berkhout zijn kleren bij elkaar, opende de deur en stond oog in oog met de jonge Haitink. Die reageerde geamuseerd, en vanaf dat moment groeide er een vriendschap tussen beide mannen. Er veranderde veel in de tussenliggende tijd, maar toch ook weer niet, vond Berkhout. ‘Haitink is altijd zoekende gebleven, als musicus. Tijdens het repetitieproces was er altijd de twijfel, dat speuren naar de waarheid in de partituur. Dat is, denk ik, het wezen van zijn persoonlijkheid.’

‘Het publiek stond op, als één man, in dezelfde adem’

Vanaf de jaren negentig toonde Haitink dat hij niet alleen excelleerde in het symfonische repertoire, maar ook in muziekdrama. Hij deed dat op het operafestival van het Engelse Glyndebourne en als muzikaal directeur van het operahuis Covent Garden in Londen. ‘Hij zorgde dat de muziek ademde door zelf met zijn uitvoerenden mee te ademen’, schreef Sir George Christie van het Glyndebourne Festival in het vriendenboek dat muziekpublicist Paul Korenhof ter ere van Haitinks zeventigste verjaardag samenstelde.
Daarmee karakteriseerde Christie de stijl en magie van Haitink heel goed. Alt Jard van Nes bewaart daar een bijzondere herinnering aan. Zij zong met Charlotte Margiono in de Tweede Symfonie van Gustav Mahler, die Haitink in 1995 uitvoerde in Dresden bij de herdenking van het geallieerde bombardement dat de stad een halve eeuw eerder in de as legde. ‘Toen Haitink zijn dirigeerstok hief en de dreigende klank van de strijkers aanzwol, daalde er over de zaal een soort eenstemmigheid neer, een samenballing van aandacht alsof alle aanwezigen verbonden werden door één gedachte. Die magie noem ik het stereo-effect, de weerklank van dezelfde toon in iedereen. Duitsers schijnen voor die zeldzame momenten het woord Sternstunden te gebruiken. Na afloop zong de stilte rond, zwaar van betekenis en gezamenlijke emotie. En toen stond het publiek op van de stoelen, als één man, in dezelfde adem. Ik keek opzij naar Charlotte en zag dat niet alleen over mijn gezicht tranen van ontroering de vrije loop kregen.’