Classics to Go Classics to Go |

Top 10 Bernstein

© Fred Fehl / Museum of the City of New York

Hoewel voornamelijk bekend als dirigent, was Leonard Bernstein toch minstens even belangrijk als toondichter. Een veelzijdige toondichter wel te verstaan! Bernsteins composities beslaan werkelijk alles: van serieuze symfonieën en kritische theaterstukken, tot vrolijke musicals en melige kookrecepten.

West Side Story

Dat Bernstein van alle markten thuis was en in ieder genre bedreven, blijkt zeker ook uit deze musical. Voor de dirigent en componist was er geen verschil tussen wat er in de concertzaal en het theater gebeurde. Muziek was muziek. En van die filosofie is zijn West Side Story een prachtig voorbeeld. De muziek is een culturele mengelmoes van invloeden vanuit de hele wereld. Klassiek, jazz, pop, Latijns-Amerikaanse muziek: alles zit er in. De musical werd een gigantisch succes en hele generaties groeiden op met het op Romeo en Julia geïnspireerde verhaal over verboden liefde en culturele verschillen. Thema’s die vandaag de dag helaas nog steeds actueel zijn.

Chichester Psalms

Bernsteins opdrachtgevers kwamen niet alleen uit Amerika, ook van buiten de Verenigde Staten kreeg de componist genoeg werk. Zo vroeg de Engelse Walter Hussey, decaan van de Kathedraal van Chichester, hem muziek te schrijven voor zijn muziekfestival. Bernstein ging aan de slag en zette verschillende psalmverzen op muziek. Iets typisch kerkelijks zou je zeggen. Maar hoewel de Chichester Psalms veel van kerkelijke koormuziek weg hebben, zijn ze niet geheel traditioneel Christelijk. Bernstein zou Bernstein niet zijn als hij het werk niet zou verrijken met andere muziek. Zo worden de Chichester Psalmen gezongen op Hebreeuwse teksten en bevatten ze verrassend genoeg ook jazz-ritmes, moderne klanken en musicalmelodieën. Typisch Bernstein!

On the Waterfront

De eerste en meteen ook laatste filmpartituur die Leonard Bernstein schreef. Zeer waarschijnlijk had dat te maken met de traumatische ervaring die de componist aan de film On the Waterfront overhield. Bernstein schreef de muziek maar verloor vervolgens volledig de controle over zijn muziek. De producenten van On the Waterfront hadden namelijk hele andere opvattingen over hoe ze met de filmklanken om konden gaan. Bernsteins muziek was gewoon een van de vele componenten van de film en werd daarom, net zoals bij het beeld gebeurde, naar hartenlust ingekort, bewerkt en verknipt. Van de oorspronkelijke muziek bleef in sommige scenes nauwelijks iets over. De gefrustreerde Bernstein werkte de partituur daarom later om tot een suite. In de concertzaal was hij tenminste zelf de baas over wat er klonk.

Eerste Symfonie ‘Jeremiah’

Bernsteins eerste grote werk, de Eerste Symfonie met de bijnaam Jeremiah, lag dicht bij zijn roots. Dat is begrijpelijk, want de jonge musicus stond nog aan het begin van zijn carrière. Als zoon van een Letse immigrant groeide Leonard Bernstein op met het Joodse geloof. De bijnaam ‘Jeremiah’ verwijst dan ook naar de oudtestamentische profeet die de val van de heilige stad Jerusalem verklaart en beweent. In het derde deel van de symfonie spreekt Jeremiah ons zelfs direct aan. Via de sopraan horen we hem huilen om de stad. Voor Bernstein was er overigens niks te bewenen. De symfonie was een groot succes en vlak daarvoor was hij als dirigent doorgebroken.

Candide

In zijn boek Candide neemt Voltaire van alles op de hak. De ‘bildungsroman’ gaat over een opgroeiende jonge man, maar het verhaal heeft – in tegenstelling tot wat gebruikelijk is bij dit specifieke genre – niet bepaald een ‘happy end’. Het verhaal gaat over het bizarre leven van de jonge held Candide. Deze reist de hele wereld over, maar eindigt na een hoop ellende uiteindelijk – pas op: anticlimax – als boer. Een cynisch verhaal dus, maar ook een verhaal vol satire, waarin zowel de filosoof Leibniz – die beweerde dat deze wereld ‘de best mogelijke wereld’ was – en de Katholieke Kerk, in Voltaires tijd druk met het veroordelen en verbranden van ketters, op de hak werden genomen. Theatermaakster Lillian Hellman nam dat laatste element en koppelde het aan haar eigen tijd: haar toneelstuk Candide uit 1956 werd een felle kritiek op de agressieve jacht van het HUAC (House Un-American Activities Committee) op vermeende communisten. Bernstein moet tijdens het componeren van de muziek voor dit theaterstuk tegenstrijdige gevoelens hebben gehad. Ook hij werd, net als vele andere musici en kunstenaars, meerdere malen verdacht van communisme.

On the Town

On the Town is net als de West Side Story een onsterfelijke musical. Het verhaal gaat over drie matrozen die vierentwintig uur de tijd hebben om zich in New York uit te leven. Het wordt een woest avontuur waarin de zeelui de bloemetjes buiten zetten, om het maar even netjes te zeggen. Het is het vrolijke trio echter vergeven: de drie mannen en de Amerikaanse bevolking waren in 1944 wel toe aan wat afleiding. De verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog drukten zwaar op het land. Alles stond in het teken van die afschuwelijke oorlog en de matrozen benutten daarom iedere seconde van hun avontuur in de grote stad. Een vrolijk musical voor een droevige tijd die, net als de West Side Story, werd vereeuwigd met een filmversie.

Tweede Symfonie ‘The Age of Anxiety’

Ook voor zijn Tweede Symfonie liet Bernstein zich inspireren door de letteren. Deze keer was dat echter geen religieuze tekst, maar W.H. Audens gedicht The Age of Anxiety – tevens de bijnaam van Bernsteins symfonie. In het lange gedicht verwoordt en verbeeldt Auden de collectieve neerslachtigheid, wanhoop en ontreddering die de Tweede Wereldoorlog in de Verenigde Staten achterliet. Een gevoel dat Bernstein maar al te goed kende. Ook de Tweede Symfonie heeft, net als de Eerste Symfonie, een bijzondere solist. Deze keer is het de piano die de hoofdrol speelt. Het instrument verwoordt, samen met het orkest, prachtig het gevoel van reddeloosheid.

La Bonne Cuisine (1947)

Wat heeft een negentiende-eeuws kookboek te maken met muziek? Niet veel zou je zeggen. En dat klopt. Reden genoeg voor Leonard Bernstein om het kookboek La Bonne Cuisine Française van Emile Dumont te vertalen en een aantal recepten eruit op muziek te zetten. Nooit eerder kon men een Turkse pudding, een konijnenstoofpotje, ossenstaart en een pruimenpudding leren maken én tegelijkertijd naar muziek luisteren. Een unicum! De vier gerechten uit het kookboek vormen samen een mini-cyclus met een bizar onderwerp, gekke teksten en minstens even rare muziek – dé ingrediënten voor een hoop absurditeit. Maar wat je ook van Bernsteins La Bonne Cuisine Française vindt, smakeloos kun je het in ieder geval niet noemen!

Derde Symfonie ‘Kaddish’

Wederom een grootse symfonie die qua ongebruikelijke bezetting niet voor zijn voorgangers onder doet. Naast een het orkest vraagt Bernsteins Derde Symfonie ‘Kaddish’ twee koren, een sopraan en een spreekster. Deze vrouwelijke soliste declameert in het stuk een tekst die deels van Bernstein is en deels uit het Joodse Kaddish-gebed komt. Dat is op zich al bijzonder, maar misschien nog wel opmerkelijker is dat Bernstein een vrouw voor deze rol koos. Dat was, en is, in veel Joodse gebedsdiensten verboden: het is een vrouw niet toegestaan heilige teksten zoals de Kaddish te reciteren. Ook geeft Bernstein een hele andere invulling aan de tekst. Hoewel Kaddish het gebed voor de doden is, horen we het noodlottige woord ‘dood’ niet één keer vallen. En dat terwijl de symfonie aan de toen pas vermoorde J.F. Kennedy is opgedragen. Bernsteins boodschap lijkt duidelijk: niet de dood, maar het leven triomfeert.

A White House Cantata

Met maar zeven uitvoeringen was de musical 1600 Pennsylvania Avenue, vernoemd naar het adres van het Witte Huis, een totale flop. Een hele ongelukkige flop zelfs: 1600 Pennsylvania Avenue was de laatste musical die Bernstein componeerde voor hij in 1990 overleed. Zoiets past natuurlijk niet bij de flair en het succes van een groot musicus. Reden genoeg voor de Bernstein Estate, de stichting die het werk van de componist beheert, om het werk te reviseren. Uit de musical over het begin van de Amerikaanse Staat ontstond zo A White House Cantata. Een cantate in naam, maar, zoals we gewend zijn van Bernstein, eigenlijk een mix van heel veel verschillende muziekgenres.

Lees en luister ook