Paul Janssen | 28 oktober 2020

Legende Jessye Norman

Wat was en is de betekenis van Jessye Norman, een zangeres die grossierde in kwalificaties als fenomeen, hogepriesteres en operadiva? Was de vrouw met de stem die niet in één hokje te plaatsen was vooral een operazangeres, of was er veel meer? Bekend is dat ze liever op het concertpodium dan op het operatoneel stond. En algemeen aanvaard is ook dat ze vooral één rol met verve speelde: die van Jessye Norman in de opera Het leven van…

Jessye Norman had de naam veeleisend te zijn. Als zij in het Amsterdamse Concertgebouw optrad, en dankzij een goede vriendschappelijke relatie met toenmalig directeur Martijn Sanders trad ze er lange tijd bijna jaarlijks op, moest alles naar haar normen geregeld zijn. Geen afleiding in de zaal als zij repeteerde, zelfs geen andere musici die repeteren in de Kleine Zaal. Alles moest kloppen, tot haar favoriete bronwater in de solistenkamer aan toe. Ondanks dit evidente divagedrag, zegde ze zelden een concert af en waren haar optredens in het Concertgebouw immer indrukwekkende gebeurtenissen. Ook toen haar stem in de eerste jaren van dit millennium hoorbaar achteruitging. Haar imposante verschijning, haar kunstige hoofdtooien en haar enorme charisma maakten alles goed. En als zij vol overgave Aoua, het tweede lied uit Ravels Chansons madécasses ten gehore bracht of bij wijze van toegift een intense spiritual zong zoals het schijnbaar afgezaagde Amazing grace, was elk smetje op haar stem al weer vergeten en vergeven en werd ze inderdaad weer de hogepriesteres van het lied die het volk gelouterd en wel naar huis stuurde.

Grote hoogten

Jessye Mae Norman werd op 15 september 1945 geboren in Augusta, Georgia. Terwijl de rassendiscriminatie in de Verenigde Staten hoogtij vierde, kreeg Norman van huis uit mee dat ze er toe deed en dat ‘Onze Lieve Heer’ geen onderscheid maakte. De jonge Norman knoopte dat in haar oren en toen ze voor haar negende verjaardag een radio kreeg en de wekelijkse uitzending van de Metropolitan Opera veel indruk maakte, wist ze wat haar te doen stond. Ze vond haar inspiratie in Afro-Amerikaanse vocalisten als de contralto Marian Anderson en sopraan Leontyne Price en besloot, hoewel ze (nog) geen onderscheidende stem had of uitzonderlijk talent was, dezelfde weg te gaan.
Die stem kwam pas tot ontwikkeling na haar opleiding en viel vooral in Europa, waar ze in de vroege jaren zestig naar toe trok, op door het enorme bereik. Hoewel Norman begonnen was als sopraan en zeker in het begin van haar carrière letterlijk grote hoogten bereikte, dook ze net zo makkelijk de diepte van een alt in en wist ze ook in Brahms’ Altrapsodie te overtuigen. ‘Ik hou van zo veel verschillende soorten muziek, dat ik mijzelf nimmer toe zal staan mij te houden aan de beperkingen van een bepaald stemtype. Ik zing wat ik mooi vind.’

Ariadne

In Europa maakte ze in 1972 haar debuut als Cassandra in Les Troyens van Berlioz in Covent Garden en trad vervolgens in verschillende operahuizen op. Toch was ze toen al meer een concert- en liedzangeres. Van 1975 tot 1979 zong ze in geen enkele operaproductie en het was pas in de jaren tachtig dat ze in de Verenigde Staten haar operadebuut maakte. Zo zong ze in 1984 voor het eerst in de Metropolitan Opera. Ze maakte zo’n indruk met de Cassandra die ook in Europa deuren voor haar geopend had, dat er een lange, vruchtbare relatie volgde. Ze trad zo’n tachtig keer op in de Met met haar ‘glorieuze’ vertolking van Strauss’ Ariadne als absoluut hoogtepunt. Na haar overlijden noemde Met-directeur Peter Gelb haar ‘een van de grootste artiesten die ooit op ons toneel heeft gestaan.’

Jessyenormous

In hetzelfde jaar dat ze voor het eerst furore maakte in de Met, legde ze in Europa de basis voor de legendevorming. Met Kurt Masur en het Gewandhausorchester nam ze de Vier letzte Lieder van Strauss op, een opname die nog steeds te boek staat als een van de beste ooit. Ook de vele operarollen waarvan ze opnamen maakte, maar die ze zelden of nooit op het podium zong, droegen bij aan haar groeiende populariteit. En op 14 juli 1989 maakte ze zich helemaal onsterfelijk door op de Place de La Concorde in Parijs gehuld in een flamboyant kostuum in de Franse driekleur de Marseillaise te zingen.

La Norman, of Jessyenormous zoals ze in de Verenigde Staten vanwege haar omvang wel genoemd werd, groeide uit tot een celebrity. Een beeld dat gevoed werd door optredens bij de opening van de Olympische Zomerpelen van 1996 in Atalanta en de inauguratie van de tweede termijn van president Bill Clinton (1997). Ondertussen liet ze zich repertoiretechnisch absoluut niet inperken. Zo zong ze niet alleen operarollen van Purcells Dido and Aeneas tot Schönbergs Erwartung en moderner, maar voerde ze net zo makkelijk spirituals uit met Kathleen Battle en bracht ze in 2000 het album I was born in love with you uit met songs van Michel Legrand.

Levenslessen

Toch ging het haar niet in de eerste plaats om de muziek. ‘Je moet niet zo in beslag worden genomen door je eigen professie’, zei ze in 2014 in een interview naar aanleiding van het verschijnen van de Nederlandse vertaling van haar biografie Stand Up Straight and Sing!. Het gaat erom dat je een full citizen bent. Wij zijn verantwoordelijk voor de volgende generatie. Kinderen doen wat ze hun ouders zien doen, dus wij moeten aan hen laten zien wat het is om lief te hebben en om met elkaar te delen op deze planeet.’
Eerder, in 2003, had ze zelf al de daad bij het woord gevoegd met de oprichting van de Jessye Norman School of the Arts in haar geboortestad Augusta. De school biedt een kosteloos kunstenprogramma voor begaafde minder bedeelde leerlingen die zich geen (privé)les kunnen veroorloven. ‘Kunst en muziek maken deel uit van het leven, net als sport. Ze leren je levenslessen en ze leren je om iets sámen te doen. Als je samen muziek maakt, wordt het veel moeilijker om intolerant te zijn. Dan heb je iets wat je deelt, een connectie.’

Rolmodel

Daar ging het haar om. Daarom speelde Jessye Norman haar rol als Jessye Norman in Het leven van… niet omdat ze zo nodig de diva, de hogepriesteres of het onontkoombare fenomeen moest zijn. Ze was wie ze was omdat ze hart had voor de muziek en omdat ze de betekenis van de kunst in het algemeen voor de maatschappij, voor de intermenselijke relaties wilde benadrukken. Bovendien was ze in alles de zangeres die opgroeide in een gesegregeerde samenleving en die met haar talent en ijzeren wil duidelijk maakte dat afkomst te overstijgen en rassenscheiding te overwinnen is. In die zin is zij meer nog dan haar voorbeelden Marian Anderson en Leontyne Price een rolmodel voor minder bedeelden, gediscimineerden en anderszins achtergestelde vocalisten in spe. En dat is misschien wel een belangrijker reden om legendarisch genoemd te worden dan de nog altijd tot de verbeelding sprekende opname van de Vier letzte Lieder van Richard Strauss.