Het meesterwerk Mahlers Vijfde

‘Een werk van kracht, van gezond zelfgevoel’

Een van Gustav Mahlers beste vrienden, de dirigent Bruno Walter, geeft in zijn boek over de componist diens negen symfonieën hun eigen plek in de geschiedenis. ‘In de eerste vier’, schrijft hij, ‘openbaart zich een aanzienlijk deel van Mahlers zielegeschiedenis. Aan de kracht der innerlijke gebeurtenissen beantwoordt de machtige muzikale taal.’ Hij zoekt in de muziek naar het antwoord op de grote levensvragen. In de Tweede gaat het over de zin van het leven en het geloof in onsterfelijkheid – niet voor niets kreeg het stuk de bijnaam ‘Opstanding’. In de Derde gaat het over de natuur en – zoals Mahler zelf schrijft – het besef dat ‘de almachtige liefde alles vormt en koestert’. En de Vierde ten slotte belooft ons het hemelse leven. Daar heeft Mahler, concludeert Walter, ‘naar zijn zin lang genoeg, met de middelen der muziek, gestreden om een wereldbeschouwing. Hij voelt zich sterk, tegen het leven opgewassen, nu wil hij alleen nog als musicus schrijven. En zo ontstaat de Vijfde Symfonie, een werk van kracht, van gezond zelfgevoel, op het leven gericht, qua algehele stemming optimistisch. We bezitten in de Vijfde een meesterwerk, dat zijn schepper toont op het hoogtepunt van zijn leven, zijn kracht, zijn kunnen.’

Ook in de Vijfde is de natuur een inspiratiebron

De eerste twee delen vormen één geheel: het begint met een treurmars, die overloopt in een muzikale opstandigheid tegen de nabijheid van de dood. De muziek van de koperblazers hangt waarschijnlijk samen met Mahlers vroegste herinneringen, uit de tijd dat hij opgroeide in een kleine garnizoensstad in Bohemen. ‘Toen hij twee jaar oud was’, schrijft Walter, ‘liet een dienstmeisje hem, als ze een afspraakje met haar soldaat, vaak alleen achter op het kazerneterrein – hij hoorde daar trommels en trompetsignalen en zag soldaten marcheren. Militaire romantiek valt in zijn oeuvre, wellicht als nawerking van die jeugdimpressies, vaak op te merken.’ Mahlers liefde voor de Oostenrijkse marsmuziek komt in veel stukken terug, onder meer in het
begin van de Vijfde Symfonie, al geeft de componist er hier  – en vaker – een tragisch-ironische wending aan. Alsof hij wil aangeven dat achter de prachtige façade van het groteOostenrijk en Wenen het verval woekert. Het uitgesponnen ‘Scherzo’ van het derde deel is een uitbundige lofzang op het leven en op de meren, weiden en bossen van de Alpen, waar Mahler altijd zijn symfonieën schreef. In het muzikale seizoen was hij druk als dirigent van de Weense Hofopera, dan kon hij in de vroeg ochtend alleen zo’n twee uur vrijmaken voor het orkestreren van zijn ideeën. Het scheppingsproces kreeg ruimte tijdens de zomervakanties in de Alpen. Daar wisselde Mahler het wandelen in de bergen af met componeren. Zijn Derde Symfonie is het ultieme eerbetoon aan die plek, maar ook in zijn andere werken blijft de natuur als inspiratiebron terugkeren.

Het ‘Adagietto’: een liefdesverklaring aan Alma

Het langzame vierde deel van de Vijfde werd het beroemdst, als de muzikale rode draad door de film Dood in Venetië van de Italiaanse regisseur Luchino Visconti. Harp en strijkorkest brengen de luisteraar in hogere sferen. Plotseling verstomt al het ‘geweld’ van de vorige delen. Mahler was in de periode dat hij hieraan begon, verloofd met de mooie en getalenteerde Alma Schindler. Ze was negentien jaar jonger en gaf haar eigen muzikale ambities op voor hem. Er kon, vond Mahler, maar één componist zijn in dit huwelijk.En dat was hij. Ze hielp hem in de zomers als kopiiste bij de laatste drie delen van deze symfonie. Hij ontmoette de 22-jarige Alma in november 1901, toen hij de eerste twee delen van de Vijfde Symfonie al geschreven had.
De Nederlandse dirigent – en vriend van de Mahlers – Willem Mengelberg schreef in zijn eigen partituur van deze symfonie: ‘Dit Adagietto was Gustav Mahlers liefdesverklaring aan Alma. In plaats van een brief stuurde hij haar het manuscript: zonder begeleidende woorden. Zij begreep het en schreef hem terug: “Hij moet komen!!!” Beiden hebben mij dit verteld.’ Het was reden voor Mengelberg om deze muziek te karakteriseren als ‘een liefde die geboren wordt’.

‘Zijn leven leek een kringloop van kracht’

Het slotdeel van de Vijfde verjaagt definitief de duisternis uit de treurmars aan het begin. Het licht breekt door, ‘de avonturier van de ziel’, zoals dirigent Bruno Walter zijn leermeester en vriend Mahler noemt, voltooit zijn muzikale reis. En wij met hem. De Vijfde is, schrijft Walter, ‘muziek, hartstochtelijk, wild, pathetisch, zwierig, plechtig, teder, vol van alle gevoelens van het menselijke hart, maar toch “slechts” muziek, en in de verste verte mengt zich er in haar puur muzikaal verloop geen metafysische vraag. In plaats daarvan spande de musicus zich des te ijveriger in om zijn symfonisch kunnen erin te vergroten, een nieuw, hoger type te scheppen.’
Mahler toont zich in zijn Vijfde Symfonie van zijn beste kant als klanktovenaar. Deze muziek is een mooi voorbeeld hoe de componist zijn rijke verbeelding in toom hield met strakke vormen. Walter kan zich in zijn boek nauwelijks een voorstelling maken hoe Mahler het voor elkaar kreeg om naast zijn drukke baan als dirigent van de Hofopera ook nog zulke monumentale symfonieën te schrijven. ‘Zijn leven leek een kringloop van kracht: hij deed haar uitvloeien naar de kunst en van de kunst scheen hij haar vernieuwd terug te krijgen.’

Lees en luister ook

• Top 5 Vijfde Symfonieen

• Componist Gustav Mahler

• Top 10 Treurmarsen

• Muziek en De dood

• Focus Koninklijk Concertgebouworkest

• Top 10 Natuur in muziek