De vergelijking Mahlers Kindertotenlieder

© KatarzynaBialasiewicz / iStock

Van al Mahlers liederen zijn de Kindertotenlieder het meest bekend. En ook het meest tragisch.

mahler 220Een aangekondigde dood

Meestal komt eerst het verlies en daarna pas het kunstwerk waarin het verdriet verwerkt wordt. Niet bij Gustav Mahler. In de zomer van 1901 begon hij aan de Kindertotenlieder, vijf liederen op gedichten van Friedrich Rückert. Er was op dat moment niks met Mahlers dochter aan de hand. Zijn vrouw was zelfs in verwachting van een tweede kind. Enige tijd na het voltooien van de liederencyclus sloeg het noodlot echter toe. Dochter Almschi stierf en de Kindertotenlieder leken een macabere voorspelling te zijn geweest. Wellicht is dit de reden waarom deze liederen zo bekend zijn geworden? Mahlers andere liederencycli, zoals de Lieder eines fahrenden Gesellen, Das Lied von der Erde en Des Knaben Wunderhorn, doen in muzikaal opzicht zeker niet voor de Kindertotenlieder onder, maar missen deze lugubere dimensie.
Rückert, wiens poëzie Mahler gebruikte, onderging hetzelfde lot als de componist. De dichter verloor in korte tijd zelfs twee kinderen en probeerde in maar liefst 428 gedichten gestalte aan zijn verdriet te geven. Uit deze enorme verzameling pogingen koos Mahler vijf teksten en vormde daarmee een verhalend geheel. De componist begint met de dood in Nun will die Sonn’ so hell aufgeh’n – de fatale nacht heeft een leven opgeëist – en eindigt met In diesem Wetter. In dit laatste lied accepteert de verteller het lot, de kinderen rusten vredig bij God. Ook muzikaal verhaalt de cyclus over rouwverwerking. Pas in het laatste deel gebruikt Mahler het gehele orkest en sluit hij het stuk berustend af. Het rouwen is volbracht.


LKA Hampson mahlerThomas Hampson

Hoewel de muziek van Mahler nu regelmatig op het programma van menig orkest staat, was dat lang niet het geval. Dirigent Willem Mengelberg was de eerste pleitbezorger van zijn werk, maar roeide aanvankelijk tegen de stroom in. Pas na het Mahler-eeuwfeest in 1960 werd zijn muziek alom gerespecteerd en gespeeld. Daarbij hebben de uitvoeringen van zijn symfonieën en liederencycli door dirigent Leonard Bernstein zeker een belangrijke rol gespeeld. Hampsons vertolking van de Kindertotenlieder kenmerkt zich door het contact en de synergie met het orkest. De zanger reageert op ieder instrument en weet op te gaan in de kleur van de strijkers en blazers, samen schilderen zij een tragische atmosfeer. Ook de verstaanbaarheid en tekstschildering vallen op. Het woord ‘Strahl’ (straal) in Nun seh’ ich wohl, warum so dunkle Flammen schijnt krachtig als een fel licht. Hampson trekt ons zowel met klank als met woord het lied in.


Mahler Klagende Lied Kindertotenlieder FassbaenderBrigitte Fassbaender

De Kindertotenlieder van mezzosopraan Brigitte Fassbaender gaan de bittere emoties niet uit de weg. Met haar krachtige geluid accentueert Fassbaender de pijn van het verlies, zoekt de wrange klanken op en benadrukt deze door ze helder tegen het orkest aan te schuren. Pijnlijk voor de oren én het hart. Toch weeft Fassbaender ook zoete stemmingen door haar Kindertotenlieder. Met zowel ingetogen en bescheiden als dramatische en opera-achtige karakteristieken, maakt zij de cyclus tot een zee van wisselende emoties. Luister maar naar Wenn dein Mütterlein. Fassbaender begint vlak, maar naarmate het lied vordert, groeit de intensiteit van haar zang. Het dramatische zit hem in Fassbaenders versie dan ook vooral in de lyriek. De melodieën vliegen over en weer tussen zang en orkest terwijl de begeleiding zachtjes commentaar geeft.


Mahler Lieder Fischer-DiskauDietrich Fischer-Dieskau

In de handen van de legendarische baritone Dietrich Fischer-Dieskau worden de Kindertotenlieder een aangrijpend muzikaal verhaal. De zanger weet precies de sfeer en de dramatiek van ieder lied te vangen en in zijn interpretative te laten horen. Het laatste deel is slechts een van de vele voorbeelden hiervan. In diesem Wetter voel je bijna fysiek de bedrukte sfeer en Fischer-Dieskau vertaalt het beklemmende gevoel van de door spijt verscheurde ouder met verve. De muziek heeft iets moeizaam en pijnlijks, wat het contrast met de laatste strofe des te groter maakt. Hier verandert de zanger moeiteloos van klank. Zijn personage gaat van woede over naar acceptatie. Het is alsof een nieuw persoon uit het niets verschijnt. Met zijn omslag naar deze warme, vaderlijke figuur maakt Fischer-Dieskau het rouwproces voor iedereen begrijpelijk – zelfs aan het meest snijdende leed komt uiteindelijk een einde.


De vergelijking

Men zegt dat iedereen verdriet op zijn eigen manier verwerkt. Wellicht is dat ook bij de Kindertotenlieder het geval. De drie hier besproken uitvoeringen tonen uiteraard maar een fractie van alle muzikale mogelijkheden. Toch zijn er enkele overeenkomsten tussen de verschillende versies. Zo zijn de beeldende klankkleuren van Hampson ook bij Hermann Prey terug te vinden, zijn uitvoering is zeker het beluisteren waard. Voor liefhebbers van de bewegende lyriek van Fassbaender is de uitvoering van Christa Ludwig aan te raden. De twee zangeressen delen een sterke nadruk op de dramatiek en de krachtige melodie. Voor een verhalende uitvoering als die van Fischer-Diskau is Jessye Normans versie een goede aanrader. Ook deze zangeres sleurt de luisteraar mee in een ontroerend verhaal met verschillende personages.


dood 220Lees en luister ook