Joost Galema | 02 februari 2017

Legende David Oistrach

Violist David Oistrach groeide op in een politiek koude en duistere dictatuur. Maar zijn spel straalde van warmte en licht. Dat is te horen op de 22cd-box, met al zijn opnamen voor Deutsche Grammophon.

‘Enkel geven, en niets als tegenprestatie verwachten’

Hij brengt de eerste twintig jaar van zijn leven door in een stad van nevels. Violist David Oistrach wordt geboren in 1908 in het – dan Russische – Odessa. Begin jaren twintig studeert hij daar aan het conservatorium, als de schrijver Konstantin Paustovskij, op drift in die jaren van de burgeroorlog tussen roden en witten, aankomt in de stad aan de Zwarte Zee. ‘Licht was er in Odessa maar weinig’, staat er in Begin van een onbekend tijdperk, het tweede deel van zijn herinneringen. ‘De lantaarns werden laat of zelfs helemaal niet ontstoken. Dan werd het trottoir op stille herfstavonden enkel verlicht door de purperen gloed van de kolenpannetjes. Dit vage schijnsel verleende de straten een sprookjesachtige aanblik.’
Maar leven in Odessa blijkt allerminst een sprookje. Aan alles is tekort: water, kolen, eten, medicijnen. Deserteurs stromen de stad binnen. De chaos regeert. Maar Paustovskij droomt van schoonheid, van het maken van kunst. ‘Wat een schrijver aan een geliefde geeft, geeft hij aan de hele mensheid. Ik geloofde heilig aan de betekenis van die moeilijk verklaarbare wet van geven en nemen: enkel geven, en niets als tegenprestatie verwachten, hoogstens een kleinigheid – een zandkorrel misschien – méér niet.’
Die laatste zin van Paustovskij kenmerkt ook het leven van David Oistrach, de puber die dan elders in Odessa door de viool aan het oorlogsgeweld probeert te ontsnappen.

‘Muziek was zijn enige venster met zonlicht’

Oistrach groeit uit tot de grootste violist van zijn generatie. Maar hij zal nooit de glamour verwerven van Russische bannelingen als Jascha Heifetz, die door Amerika en Hollywood op handen worden gedragen. Dat komt voornamelijk omdat hij in de Sovjet-Unie besluit te blijven. Hij wil een musicus zijn van het volk – Koning David noemden ze hem – en dient de communistische dictatuur, die dankzij het talent van Oistrach prestige en rijkdom verwerft. De gevoelige violist kan het niet over zijn hart verkrijgen te vluchten naar het vrije Westen. Misschien is hij niet in staat om zich – net als Paustovskij – los te maken van dat nevelige en raadselachtige vaderland. Volgens zijn zoon Igor gaat hij uiteindelijk ten onder aan de inhaligheid van het systeem, dat Oistrach vaak en duur in het Westen verkoopt. De violist speelt voor de staatskas. De hoge honoraria in het buitenland gaan rechtstreeks naar de ambassade, terwijl de musicus zelf maar nauwelijks genoeg krijgt om eten te kopen. In een film van de Franse regisseur Bruno Monsaingeon beweert de Russische cellist Mstislav Rostropovitsj dat de muziek Oistrachs ‘enige venster met zonlicht was’.
Zijn viool klinkt hemels, liefdevol en warm – die suggereert in elk geval dat er ergens een mooier universum bestaat. Misschien droomt Oistrach daarvan als hij speelt. Hij lijkt in twee werelden te leven: achter de grauwe nevels van de werkelijkheid verschuilt zich de muziek. Paustovskij beschrijft in de woelige jaren twintig al hoe de mist alle geluiden in Odessa een andere, mysterieuze sfeer geven. ‘De nevel begrensde de wereld en beperkte mijn gezichtsveld tot een kleine kring. De mist dwong mij nauwkeuriger en langer naar deze dingen te kijken dan we gewoonlijk doen. Zodoende ontdekten we allerlei voorheen nooit opgemerkte details. De nevel had ook eigen geluiden, die ontstonden voordat hij optrok. Dan was er een vaag geritsel hoorbaar. Het water, fijn als stof, verzamelde zich tot druppels, die langs de zwarte boomtakken naar beneden gleden en zacht op de grond vielen. Later werd dit zachte geluid versterkt door een zuivere, langgerekte klank.’ Oistrach en zijn viool zouden zo in dat magische proza van Paustovskij kunnen opduiken.

Zijn angst is groot voor de nachtelijke klop op de deur

Op zijn vele reizen naar het Westen bewaken agenten van de geheime dienst KGB Oistrach, als een kostbaar staatsbezit. Ze staan – hun pistolen zichtbaar – bij de opnamesessies in de Londense Abbey Road Studio’s. Als begin jaren zeventig de opstandige cellist Rostropovitsj door de staatskrant Pravda verketterd wordt, omdat hij onderdak biedt aan de dissidente schrijver Solzhenitsyn, blijkt zijn vriend Oistrach een van de Sovjet-kunstenaars die onder deze verklaring een handtekening zet. Voordat de krant verschijnt, vraagt de violist vergiffenis aan Rostropovitsj. Zijn angst is groot, om ook ten prooi te vallen aan de nachtelijke klop op de deur van de geheime dienst. De muziek lijkt de enige plek waar Oistrach zich veilig kan voelen.
Naarmate hij ouder wordt, legt hij zich meer en meer toe op het dirigeren, onder meer van zijn zoon Igor Oistrach, die ook violist is. Hij vergt veel van lichaam en geest. Hij studeert vaak twaalf tot veertien uur per dag. In de vroege jaren zeventig krijgt hij een waarschuwingssignaal: een hartaanval. Lange tijd moet Oistrach rust nemen. Een jaar, waarin hij veel nadenkt en luistert naar muziek. ‘Ik moest veel duistere gedachten overwinnen’, zegt Oistrach tegen een Nederlandse interviewer. ‘Maar tenslotte ervoer ik de geneeskrachtige werking van muziek. Zonder muziek kan ik niet leven.’
Hij lijkt weer helemaal hersteld als Oistrach eind oktober 1974 aankomt in Amsterdam voor een cyclus van zeven Brahms-concerten, waarin hij zowel speelt als dirigeert. Op een nacht, terug in zijn hotel na een van die optredens in het Concertgebouw, sterft hij aan een tweede zware hartaanval.

‘Hij straalde een intense menselijkheid uit.’

Na zijn dood belandt Oistrach in het pantheon van grote violisten, met Fritz Kreisler, Jascha Heifetz en Yehudi Menuhin. De Duitse violiste Anne-Sophie Mutter herinnert zich dat ze als zesjarige een recital van de Rus bezocht. ‘Het eerste concert van mijn leven’, zegt ze. ‘Hij speelde Brahms’ Vioolsonates en zijn spel was als een jas, de warmte van de klank pakte elke bezoeker in. Hij straalde een intense menselijkheid uit.’
De nieuwe generatie violisten horen in hem een ideale dienaar van de componisten die hij vertolkt, maar wel één met een uitgesproken karakter. Oistrach was intens en helder, die kleine, wat boerse man schiep een grote kunst. ‘Bij hem staat elke noot op zijn eigen logische plek in het muzikale universum’, schreef een musicoloog. Tal van componisten zagen in hem daarom ook een ideaal medium. Sjostakovitsj schreef twee vioolconcerten en een vioolsonate voor Oistrach. Ook Prokofjev, Myaskovsky en Katsjatoerian droegen werken aan hem op.
Zijn tijdgenoot, de violist Yehudi Menuhin, herinnerde zich Oistrach als ‘de zachtmoedigste, trouwste en hartelijkste mens die ik ooit heb ontmoet’. En Oistrachs spel was de volmaakte afspiegeling van dat karakter.