Paul Janssen | 29 januari 2020

Instrument Marimba

De marimba is een instrument dat verwantschap vertoont met de xylofoon en dat behoort tot de familie van de ‘idiofonen’, de familie van instrumenten die gemaakt zijn van natuurlijke materialen en een klank voortbrengen zonder hulp van een klankkast.

Neefjes van de marimba zijn in deze familie, naast de xylofoon, bijvoorbeeld de buisklokken, de glasharmonica, een zingende zaag en een gamelanensemble.
Nu smokkelt de marimba wel een beetje door de toevoeging van resonatoren onder de houten toetsen, die doorgaans, vergelijkbaar met de piano, in twee rijen georganiseerd zijn – de ‘witte’ toetsen vooraan en de ‘zwarte’ daarachter. Die resonatoren versteken de toon enigszins en voegen – vaak door een membraan onderin – die wat gruizige, omfloerste sound toe. Er zijn marimba’s van verschillende omvang, de grootste is de concertmarimba die een omvang van ruim vijf octaven heeft.
De marimba wordt bespeeld met één tot wel vier stokken in elke hand. De stokken kunnen met harder of zachter materiaal bekleed zijn, wat verschillende klankkleuren tot resultaat heeft. Een bespeler kan een verbazingwekkende meerstemmigheid en virtuositeit bereiken. Soms wordt er ook samen op één marimba gespeeld. De musici produceren zo duizelingwekkende in elkaar hakende ritmische patronen.

In de ban van de jazz

Voor de doorslaggevende introductie van de marimba in de klassieke muziekwereld mogen de credits naar Darius Milhaud. Hoewel Paul Creston een paar jaar eerder was met zijn Concertino voor marimba uit 1940, wist Milhaud werkelijk klassieke zieltjes en vooral componisten voor het instrument te winnen met zijn Concert voor marimba, xylofoon en orkest op. 278 uit 1947. Toen Milhaud als attaché van de Franse dichter en diplomaat Paul Claudel in Brazilië werkzaam was, kwam hij in aanraking met diverse Latin-jazzbands en op zijn uitstapjes naar de Verenigde Staten raakte hij ook daar in de ban van de jazz. Daar maakte hij uitgebreid kennis met de vibrafoon die al een vaste plek had in vele jazzbands. Omdat vele vibrafonisten uitstekend de weg wisten op de marimba hoorde hij ook dat instrument regelmatig. Het resulteerde in zijn concert met een hoofdrol voor beide instrumenten die door één en dezelfde solist bespeeld kunnen worden. En hoewel hij het concert later bewerkte tot de Suite concertante voor piano en orkest op. 278A, groeide het uit tot het marimbaconcert dat iedere serieuze marimbaspeler op zijn repertoire heeft.

Afrikanen en Indianen

Hoewel het instrument pas in de tweede helft van de twintigste eeuw zijn intrede deed in de wereld van de klassieke muziek, is de marimba al eeuwenoud. In feite verraadt de naam van het instrument de leeftijd en herkomst al enigszins. De naam stamt uit het Bantú, een taal met vele dialecten die al millennialang in grote delen van Afrika gesproken wordt. ‘rimba’ betekent ‘een plat object dat uitsteekt’, en ‘ma’ is een cumulatief voorvoegsel. Marimba betekent dus zoiets als ‘vele toetsen’. In Latijns-Amerika waar vergelijkbare instrumenten al onder de oorspronkelijke indianenbewoners circuleerden, betekent marimba heel poëtisch ‘het hout dat zingt’.
In elk geval gaat de marimba in zijn meest simpele vorm terug tot de tijd van de primitieve mens. Het kan heel goed een van de eerste melodie-instrumenten zijn geweest die de mens heeft voortgebracht. Daarom is de oorsprong van de marimba ook lastig aan te geven. Eeuwenoude exemplaren komen zowel in Afrika als in Azië en Latijns-Amerika voor en vele landen hebben een rijke traditie van ‘marimba-songs’ zoals de Zimbabwaanse Manhanga kutapira. Uiteraard was het ook deze song die op het programma stond toen op 25 mei 2018 een scholengemeenschap in het Zimbabwaanse Harare het Guinness wereldrecord ‘grootste marimba-ensemble ooit’ op zijn naam wist te schrijven.

Popmuziek

De volksmuzikale achtergrond in combinatie met de landing van het instrument in de Amerikaanse jazzscene, zorgde in de twintigste eeuw voort een toenemende aandacht voor de marimba.
De Amerikaan Reg Kehoe maakte met zijn Marimba Queens in de jaren dertig, veertig en vijftig furore met een mix van quasi-folkloristische jolijt en populaire jazz. Deze cult-kitsch-band liet met A Study in Brown een zeldzame videoclip na die veelvuldig in de bioscoop werd vertoond.
Reg Kehoe heeft ongetwijfeld zijn invloed gehad op de popmuziek van de jaren zestig en zeventig. Zo raakte het meest briljante en meest tragische Rolling Stoneslid ooit, gitarist en multi-instrumentalist Brian Jones, verslingerd aan het geluid van de marimba en bespeelde hij het instrument in songs als Under My Thumb en Out of Time. Ook Frank Zappa en Captain Beefheart gebruikten het instrument regelmatig en de studio-opname van de song Vincent van Don McLean, het begin van ABBA’s Mamma Mia, Private Investigations van de Dire Straits en het recentere Shape of You van Ed Sheeran danken een deel van hun sound aan de marimba.

Keiko Abe, Steve Reich en Evelyn Glennie

In de klassieke muziek duurde het, ondanks Milhaud, nog tot de jaren zeventig voordat de marimba werkelijk een prominente plek opeiste. De nog altijd onvermoeibare Japanse marimbaspeelster, -docente en componiste Keiko Abe had een belangrijk aandeel in de ontwikkeling van de vijf octaafs concertmarimba. Ook componist Steve Reich omarmde door zijn belangstelling voor Afrikaanse ritmische patronen niet alleen de minimal music, maar ook de marimba. Met ensemblewerken als Music for 18 Musicians (1976) en later Six Marimbas (1986), Nagoya Marimbas (1994) en zijn tot Marimba Phase getransformeerde Piano Phase uit 1967 effende hij de weg voor de marimba als vanzelfsprekende klank en kleur in de hedendaagse klassieke muziek. Hun werk werd voortgezet door onder meer percussioniste Evelyn Glennie, die mede dankzij het schitterende middendeel van het percussieconcert Veni veni Emmanuel van James MacMillan in de jaren negentig promotie maakte voor de marimba.

Bewerkingen

De marimba leent zich ook bij uitstek voor bewerkingen van bekende muziek. Denk aan de meesterlijke bewerkingen van Bachs Cellosuites of diens Wohltemperierte Klavier. Maar ook Rimsky-Korsakovs Flight of the Bumblebee en Simeon ten Holts hypnotiserende Canto Ostinato krijgen door het gebruik van de marimba een heel nieuw gezicht. Om het hout van een relatief nieuw instrument in de klassieke muziek ook te laten zingen in de geliefde klassiekers is vaak wel een creatieve vertaalslag nodig.