Joost Galema | 15 juni 2016

In de spotlights Pumeza Matshikiza

Decca / © Simon Fowler

Ze groeide als zwart Zuid-Afrikaans kind op in de jaren van de apartheid. Haar jeugd bracht ze door in de gevaarlijke townships. Maar Mozart bevrijdde haar. En nu is sopraan Pumeza Matshikiza een ster in de opera.

‘Voor zover mijn leven harmonie kende, zat die in de muziek’

De moordhoofdstad van Zuid-Afrika was de bijnaam van het township Nyanga, een van de plekken waar sopraan Pumeza haar jeugd doorbracht. Meer dan de helft van de bevolking was werkloos en het HIV-virus waarde er rond. Wie zich aan het vele geweld wilde onttrekken, hield zich vast aan de kerk, aan de muziek of aan beide. ‘De verstikkende atmosfeer daar kunnen buitenstaanders zich nauwelijks voorstellen’, zegt Pumeza. ‘Terugkijkend was het een verschrikkelijke periode. In die tijd wist ik niet beter. De omstandigheden waren een gegeven. Voor zover ik harmonie kende, zat die in de muziek. Ik zong in koren: kerkgezangen en Afrikaanse liederen. En naarmate we ouder werden, doken steeds vaker oratoria van Händel en Mendelssohn in het repertoire op. Zij openden de deur naar de klassieke muziek.’
De opera was nog een verre en onbekende wereld voor Pumeza, totdat zij op een dag draaiend aan de radio plotseling op een aria uit Mozarts Le Nozze di Figaro stuitte. Ze was betoverd en wilde meer weten. Ze leende operaplaten bij de openbare bibliotheek. De muziek trok aan haar. Ze begon aan een studie als bouwrekenaar – iemand die bij bouwwerkzaamheden de hoeveelheid arbeid inschat – ‘maar dat verveelde me’, zegt Pumeza. ‘Vaak ging ik naar het conservatorium in Kaapstad en keek en luisterde daar naar jongeren die piano speelden en zongen. Hier wil ik zijn, dacht ik. En ten slotte schreef ik mezelf in.’

‘We laten vaak het verleden langs de kant van de weg liggen’

Componist Kevin Volans ontdekte Pumeza en strikte haar voor zijn mini-opera De bekentenissen van Zeno, naar een boek van de Italiaan Italo Svevo. Ze nam een jaar vrij van het conservatorium om met het werk door Europa te reizen. Volans regelde een auditie voor haar bij het Royal College of Music in Londen, die haar een beurs gaf. Een rijke operaliefhebber Peter Moore zorgde ervoor dat Pumeza in haar levensonderhoud kon voorzien in de peperdure Engelse hoofdstad. En hoewel ze blij was dat ze de angstige wereld van de townships achter haar kon laten, miste ze ook de warmte van het gezin. Ze moest vechten tegen de heimwee in het gigantische doolhof dat Londen heet. Maar ze hield vol. En de beloning kwam, onder meer met een hoofdprijs in het Veronica Dunne Concours in Dublin en een contract bij het operahuis van Stuttgart. Hoogtepunt was twee jaar geleden haar optreden bij de opening van de Commonwealth Games, een groot sportevenement voor de landen die nu en vroeger tot het grote Britse rijk behoorden. Haar debuutalbum Voice of Hope is een mengeling van de twee werelden die in haar schuilgaan: ze wisselt er aria’s uit de opera af met traditionele liederen uit Zuid-Afrika. ‘Ik hou van de oude muziek’, zegt ze. ‘We zijn vaak zo geobsedeerd door het nieuwe, dat we het verleden langs de kant van de weg laten liggen. Maar we hebben de geschiedenis nodig om als mensheid voorwaarts te kunnen gaan.’

‘Opera was ook een manier om te ontsnappen aan de harde realiteit’

Haar nieuwe album Arias is geheel gewijd aan de klassieke heldinnen van de opera. La Wally van Alfredo Catalani, die in haar beroemde aria Ebben?… Ne andrò lontana zingt dat ze ‘ver weg zal gaan’, ver weg van het huis van haar moeder. Daar schuilt iets autobiografisch in, erkent Pumeza. Maar meer verwant voelt ze zich met Puccini’s krachtige Tosca en de slimme Susanna uit Mozarts Nozze di Figaro. ‘Veel vrouwenfiguren in de opera zijn slachtoffers. Tosca is een bikkel, die in staat blijkt de schurk Scarpia te vermoorden. De noten van Puccini zijn geweldig, die stuwen het drama voort. Susanna heeft nog veel meer kanten. Ze mag dan een dienstmeid zijn, maar ze heeft humor, intelligentie en een messcherpe geest.
Eigenlijk heeft zij iedereen aan een touwtje,
inclusief alle mannen die denken dat zijn de baas zijn.’
De wereld die de opera beschrijft, erkent ze, bestaat niet meer. ‘We denken niet meer over de liefde zoals in de tijden van Händel, Mozart, Verdi of Puccini. Toch gaat er nog steeds iets ontroerends van dat melodrama uit. Destijds wilde ik het niet toegeven, maar achteraf denk ik dat opera voor mij ook een manier was om te ontsnappen aan de harde werkelijkheid van Zuid-Afrika.’