Classics To Go | 16 september 2015

Het meesterwerk Requiem van Fauré

Componist Gabriel Fauré zag de dood niet als een pijnlijk einde, maar als een bevrijding. En die levenshouding komt naar voren in zijn Requiem. ‘Let op mijn woorden’, zei hij. ‘Dit werk gaat mij beroemd maken.’ En dat deed het.

‘Altijd dezelfde platgetreden paden, ik wilde iets volledig anders’

Er zijn een paar van die mysteries in de klassieke muziek. Zoals de vraag waarom de beroemdste Requiems werden geschreven door componisten die het katholieke geloof hadden afgezworen. Ga maar na: Mozart zocht zijn heil bij de – door Rome verketterde – vrijmetselaars, Verdi was atheïst en Fauré beschouwde zichzelf als een agnost, iemand die de twijfel tot uitgangspunt verheft. Volgens tijdgenoten zette de Fransman dikke vraagtekens achter het bestaan van een hiernamaals. ‘Echte gelovigen’, schreef een musicologe, ‘vond hij op zijn best naïef, en op zijn ergst idioten.’
Op zijn negende belandde Fauré als muzikaal talent op de École de musique classique et religieuse, waar godsdienstige muziek een centrale plek innam, omdat de opleiding zich vooral richtte op het afleveren van goede organisten en kapelmeesters voor de vele Franse kerken en kathedralen. Hij kreeg als begin dertiger ook een baan als kapelmeester van de Madeleinekerk in Parijs. En daar begon hij – elf jaar later – ook aan zijn Requiem. Het kwam deels voort uit ergernis, bekende hij later. ‘Als kerkorganist had ik jarenlang dodenmissen begeleid, en het waren altijd dezelfde platgetreden paden. Ik was er ziek van. Ik wilde iets volledig anders.’

‘Fauré kijkt naar de hemel, niet naar de hel’

En iets anders werd het, dat Requiem van Fauré. Geen dramatische uithalen, zoals in het Dies Irae van Mozart, Verdi en Berlioz. De Franse componist had niets met het middeleeuwse fenomeen van de dag des oordeels, en de hel en verdoemenis die daarbij hoort. ‘Mijn Requiem is zachtmoedig van temperament, zoals ikzelf’, schreef hij aan de violist Eugène Ysaÿe. ‘Het drukt niet de angst voor de dood uit, iemand noemde het zelfs een wiegelied van de dood’, zei Fauré. ‘Maar dat is hoe ik het einde zie – een bevrijding, een streven naar geluk in de hemel, niet een pijnlijke ervaring.’
Bij Fauré overheerst een engelachtige en vredige sfeer. Zijn biograaf Emile Vuillermoz schreef: ‘Dit Requiem is het werk van een ongelovige, die het geloof van anderen respecteert. Het doel van een dodenmis is het troosten van nabestaanden door gebed en ze herinneren aan de vooruitzichten die hun godsdienst biedt als de eeuwige rust over hen komt. Met dit middeleeuwse gegeven van een hiernamaals had Fauré niets. Hij legt de nadruk om mededogen. En de kerkelijke woorden die hij handhaaft kijken naar de hemel, niet naar de hel.’

‘Uw Pie Jesu is het enige Pie Jesu’

Het Requiem kreeg zijn ‘definitieve’ vorm in een periode van dertien jaar. Een vijfdelige variant ging in première in januari 1888, in de Madeleinekerk van kapelmeester Fauré. Hij liet het uitvoeren bij de begrafenis van de Parijse architect Joseph-Michel Le Soufaché. Hij liet het uitvoeren door een koor van dertig knapen en tien mannen. De latere componist Louis Aubert zong als 10-jarige jongen het beroemde Pie Jesu. Het werk kon op bijval rekenen. Componist Camille Saint-Saëns vertrouwde Fauré toe: ‘Uw Pie Jesu is het enige Pie Jesu, zoals Mozarts Ave Verum het enige Ave Verum is.’
Vijf jaar later voegde de componist aan deze Madeleine-versie nog twee delen toe voor bariton, koor en orkest. Rond 1900 onderging ook deze 1893-uitvoering nog een revisie. Op aandringen van Faurés uitgever kwam er een rijker georkestreerde uitgave. In deze grootse en monumentale Trocadéro-versie, genoemd naar de Parijse concertzaal waar de première plaatsvond, veroverde het Requiem de wereld. ‘Mijn Requiem wordt uitgevoerd in Brussel, Nancy, Marseille en Parijs’, juichte Fauré. ‘Let op mijn woorden: die muziek gaat me beroemd maken.’
In 1980 diepte de Britse componist John Rutter in een Parijse bibliotheek het oorspronkelijke manuscript op van de Madeleine-versie. Sindsdien is ook het vroegere en meer verstilde origineel weer te horen. Daarin zweeft de muziek nog gewichtlozer ten hemel.