Andrew Mellor | 31 maart 2016

Top 8 Onvoltooide werken

Perino del Vaga, Holy Family with Saint John the Baptist © The Samuel Courtauld Trust, The Courtauld Gallery, London

Er zijn veel componisten die een belangrijk stuk niet hebben afgemaakt. Andrew Mellor vertelt over acht van de grootste onvoltooide klassieke werken, waaronder muziek van Mahler, Bach, Schubert en natuurlijk Mozarts legendarische Requiem.

Wolfgang Amadeus Mozart Requiem

Is het een waar verhaal? Heeft er werkelijk een in het zwart geklede, anonieme persoon op de deur van de zieke Mozart geklopt en opdracht gegeven tot het componeren van het Requiem, slechts een paar weken voordat Mozart zelf overleed? De waarheid is waarschijnlijk wat minder theatraal, maar het Requiem van Mozart is uiteindelijk wel onlosmakelijk met hem verbonden.
Toen hij op 5 december 1791 overleed, was de opening Requiem Aeternam het enige deel dat Mozart voltooid had – muziek waarin je de dood van Mozart bijna kunt horen naderen. Van alle andere delen, behalve de vier delen die volgen op het Hostias, bestond er slechts een partituur voor de stemmen. Componist Franz Süssmayr (een componist uit de tijd van Mozart en soms copiist van zijn muziek) heeft deze delen georkestreerd. Hij voegde zijn eigen Sanctus, Benedictus en Agnus Dei toe en vatte Mozarts eerdere thema’s samen voor het laatste deel, Lux Aeterna.

Alexander Scriabin Mysterium

Alexander Scriabin was een componist die zichzelf als een quasi-goddelijk figuur zag. Hij zou de mensheid verlichting brengen en redden met een enkele uitvoering van een monumentaal muziekstuk. Voor Scriabin moet zijn dood daarom als grote verrassing zijn gekomen.
Na zijn dood lagen op de piano van de componist de schetsen voor het stuk Mysterium – een muzikale creatie bedoeld voor een uitvoering aan de voet van de Himalaya. De ‘deelnemers’ (het publiek) zouden door de muziek worden meegenomen naar een bovennatuurlijk hoger niveau, een ‘nieuwe realiteit’, en de wereld zou onmiddelijk vergaan. Helaas voor Scriabin eindigde zijn eigen wereld op 27 april 1915, door een bloedvergifitiging die voortvloeide uit een wond op zijn lip.

Giacomo Puccini Turandot

puccini Puccini wilde wanhopig graag zijn laatste opera Turandot voltooien – al was het alleen maar om te zorgen dat hij zijn voorgaande werk, de Hymn to Rome waar hij niet tevreden over was, niet zijn laatste zou zijn. Er wordt gezegd dat de componist leed aan een gebrek aan inspiratie en dat hij vastliep bij het componeren van Turandot. Dit lijkt echter onwaarschijnlijk, want het verhaal waarop de opera gebaseerd is lag hem na aan het hart. Anderen zeggen dat het proces van het componeren een psychologische marteling was voor Puccini, omdat de ijzige prinses in het verhaal een griezelige gelijkenis zou vertonen met zijn vrouw Elvira.
Puccini overleed op 29 november 1924. Slechts de laatste 15 minuten van Turandot bleven ongeschreven. Zijn familie gaf componist Franco Alfani de opdracht om het werk af te maken. En ondanks eindeloos gesteggel over zijn werk heeft nog niemand het beter gedaan.

Alban Berg Lulu

Net als Scriabin overleed Berg aan de gevolgen van complicaties van een abces. Hij liet zijn tweede opera Lulu onvoltooid achter. Maar het was eigenlijk de dood van iemand anders – Manon Gropius, de dochter van architect Walter Gropius en zijn vrouw Alma Mahler – die de oorzaak was van het feit dat Berg stopte met werken aan deze fantastische opera. Hij begon in plaats daarvan met het schrijven van zijn Vioolconcert ter nagedachtenis aan het jonge meisje.
Toen Berg zelf in 1935 overleed, liet hij zijn indrukwekkende meesterwerk onvoltooid achter. Friedrich Cerha voltooide Lulu in 1979. Dit was geen lastige taak, aangezien Berg een zeer systematische manier van werken had en er al duidelijke schetsen bestonden voor het ontbrekende einde.
Natuurlijk is de grootse melodie waarmee de opera eindigt – en ondanks wat mensen zeggen is dit een opera vol glorieuze melodieën – helemaal van Berg zelf.

Franz Schubert Symfonie nr. 8 – ‘Onvoltooide’

Als we het hebben over onafgemaakte werken, staat Franz Schubert met stip bovenaan. Niet alleen presteerde hij het om zes hele symfonieën onafgemaakt achter te laten, hij is ook verantwoordelijk voor het enige werk in de geschiedenis dat het woord ‘Onvoltooid’ in de titel heeft meegekregen.
Het verhaal van Schuberts Onvoltooide Symfonie is bijzonder triest. Niet alleen omdat de twee wél afgemaakte delen van de symfonie vol zitten met verwachting en potentie, maar ook omdat Schuberts leven in die tijd vol was van blokkades en hindernissen. Zijn dood op 31-jarige leeftijd, waarschijnlijk veroorzaakt door syfilis, was daarvan wel de belangrijkste.

Gustav Mahler Symfonie nr. 10

Om dit stuk hangt een sterke zweem van bijgeloof. Wist Mahler dat hij dood zou gaan terwijl hij zijn Tiende Symfonie schreef? Het manuscript is doorspekt met gekwelde uitroepen, geschreven in een beverig handschrift: ‘Genade! Oh God! Waarom heeft U mij verlaten?’. De dood – of een voorgevoel ervan – lijkt in elke noot aanwezig te zijn.
Toen Mahler op 18 mei 1911 stierf aan een hartaandoening, lag de Tiende Symfonie onafgemaakt op zijn bureau. Componist Arnold Schoenberg slingerde de bekende, bijgelovige theorie aan door te zeggen dat ‘hij die voorbij de Negende wil gaan, moet overlijden’.
Een halve eeuw later kreeg een scriptschrijver van de BBC andere ideeën. Deryck Cooke, die erg dol was op Mahler, keek naar de schetsen en concludeerde dat hij een uitvoerbare versie van de Tiende Symfonie kon creëren zonder al te veel aanpassingen. In het jaar 1960 werd de voltooide versie van Cooke voor het eerst uitgevoerd. Mahlers vrouw Alma verbood aanvankelijk de uitvoering van het stuk, maar later kwam zij hierop terug.

Anton Bruckner Symfonie nr. 9

Zou het Anton Bruckners passie voor religie zijn geweest die hem ertoe bracht te stoppen met het werken aan de Negende Symfonie, om een handvol religieuze koormotetten te componeren?
Bruckner wijdde zijn muzikaal gedurfde en inspirerend optimistische Negende Symfonie aan de ‘Almachtige God’. Volgens zijn dienstmeisje blies hij op 11 oktober 1896 zijn laatste adem uit terwijl hij aan het werk was aan de finale van de symfonie.
Er zijn verschillende mensen geweest die het werk hebben ‘afgemaakt’. De meest recente ‘voltooide’ werk kwam een jaar geleden uit, in maart 2015, uit in Denemarken.

Johann Sebastian Bach Die Kunst der Fuge

bach Die Kunst der Fuge wordt beschreven als ‘het laatste testament van de grootste contrapuntist die ooit heeft geleefd’. Contrapuntist betekent in dit geval iemand die voor meerdere contrasterende en zelfstandige stemmen tegelijk heeft gecomponeerd.
Die Kunst der Fuge is Bachs langste en meest intense verkenning van het contrapunt ooit geschreven. Elke vinger op het toetsenbord of elk instrument weeft zijn eigen melodische lijn in navolging van degene die voorging. Het is een oefening in emotie die doordringt in de diepten van een enkel thema of melodie. De laatste fuga is echter onvoltooid gebleven. De muziek stopt plotseling. In de partituur werden de woorden ‘op dit punt overleed de componist’ toegevoegd. Het is een bijzonder en diepgaand moment, vooral omdat de uitvoeringen van het werk ook daadwerkelijk abrupt eindigen waar de noten stoppen. Misschien is dit wel de enige, kleine onvolmaaktheid in Bachs repertoire. Een ontnuchterende herinnering aan het feit dat zelfs een genie niet kan ontsnappen aan zijn sterfelijkheid.