Classics To Go | 01 maart 2022

De vergelijking Wesendonck-Lieder

Een componist van agressieve klanken en een amorele rotvent zonder enige menselijke kwaliteiten: wie moeiteloos wil scoren, kan componist Richard Wagner met een paar clichés in de hoek zetten. En dat zien we vaak gebeuren wanneer deze componist onderwerp van gesprek is. Toegegeven: Wagner zal niet de gemakkelijkste geweest zijn in de omgang met zijn medemens. Wat hij echter ook kon, was de roerselen van de menselijke ziel in muziek omzetten op een manier die weinigen gegeven is.

Mathilde Wesendonck

De kwetsbaarheid van de mens wordt voelbaar in Richard Wagners Fünf Gedichte für eine Frauenstimme, beter bekend onder de naam Wesendonck-Lieder. Eenzaamheid, ontaard zijn, de wens om de tijd stil te zetten, alles overheersende somberheid en het verlangen naar een zorgeloze droomwereld: het zijn stemmingen die het levenspad kruisen, bij de een vaker dan bij de ander. Wagner weet die beklemmende sentimenten in zijn muziek op te roepen en biedt met het laatste lied de luisteraar zelfs enige troost en hoop op ontsnapping.

Hij componeert dan ook als ervaringsdeskundige: Wagner ondervond deze gevoelens in zijn gecompliceerde relatie met Mathilde Wesendonck, de echtgenote van een van zijn weldoeners. De componist was getrouwd met de actrice Minna Planer: zij leefde met die man die voortdurend in de schulden zat en zij zag zijn op dat moment meest succesvolle opera, het vroege werk Rienzi, als de weg voorwaarts omdat het immers geld in het laatje bracht
Mathilde kon Wagners oeuvre van een veel onafhankelijker standpunt beoordelen en nomineerde zijn latere, meer vernieuwende werk als de muziek van de toekomst. Het is duidelijk waar dit heen ging: enige gevleide en gekrenkte ego’s later zorgde Minna voor een vrij definitieve verwijdering tussen Wagner en Mathilde. Wagner verwerkte het thema van de ongelukkige liefde in zijn opera Tristan und Isolde en liet de sfeer en thema’s daaruit al veel eerder langs komen in de Wesendonck-Lieder, waarvan de teksten door Mathilde Wesendonck geschreven zijn. Tussen november 1857 en mei 1858 zette hij vijf van haar gedichten op muziek, voor vrouwenstem en piano. Tegenwoordig horen we ze meestal in de orkestratie van Felix Mottl, of Hans Werner Henze.

Vrouwenstemmen

De Wesendonck-Lieder zijn dankbaar concertrepertoire voor klassieke zangeressen. Een soort evenknie van de Vier letze Lieder van Richard Strauss, die in wereldpremière werden gebracht door de grote, brede stem van Kirsten Flagstad, maar die langzaam maar zeker werden veroverd door de minder heldhaftige, meer elegante stemmen als die van Lisa della Casa en Elisabeth Schwarzkopf.
Geen nood. De Wagneriaanse “Brünnhildes” als Kirsten Flagstad, Astrid Varnay, Martha Mödl, Birgit Nilsson en Eileen Farrell hadden met de gedichten van Mathilde Wesendonck hun eigen liederencyclus. De iets minder hochdramatische stemmen kunnen echter ook niet van deze fraaie liederen afblijven, denk aan de uitvoeringen van sopranen als Cheryl Studer, Jessye Norman, Charlotte Margiono, Anne Schwanewilms en Measha Brueggergosmann.
In deze afspeellijst een vergelijking tussen uitvoeringen met beide stemtypen, waarbij elk van de vijf liederen afwisselend door een wat lichtere stem en een zeer dramatische Wagner-sopraan gezongen wordt.

Mannenstemmen

Lauritz Melchior

Met de officiële titel Fünf Gedichte für eine Frauenstimme hield Wagner de mannen op een afstand. Een enkeling waagde het toch er een paar te zingen. Onder hen de grootste aller heldentenoren: Lauritz Melchior. De grote Melchior liet in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw de operahuizen volstromen waar hij Wagner zong (en als hij andere muziek vertolkte ook overigens): een ijzersterk, warm, fantastisch geluid. Het maakte hem razend populair in de Verenigde Staten, waar hij zelfs in een enkele Hollywoodfilm optrad. Van Lauritz Melchior bestaat een opname met twee van de vijf Wesendoncklieder.

René Kollo

Er kwamen na Melchior Wagnertenoren in allerlei soorten en maten, van wie sommigen veel indruk maakten en anderen het zware repertoire eigenlijk niet zo goed aankonden. René Kollo verscheen in de jaren zeventig als jonge held die het Wagnerrepertoire aanviel met een roekeloze, onstuimige inslag. Hij was een idool met een stem die door de kenners voor een aantal van de rollen in Wagners opera’s te licht werd bevonden: van een heel ander type dan Melchior dus. Toch nam hij praktisch alle grote Wagnerrollen compleet voor de plaat op en zong hij ze ook in het theater, met beroemde dirigenten als Georg Solti en Herbert von Karajan.
In de jaren negentig, in het late deel van zijn carrière, ging hij de studio in om met de toen nog jonge dirigent Christian Thielemann de Wesendonck-Lieder op te nemen. Het is een vreemd en intrigerend album: naast Wagners liederen is er een meesterlijk gezongen fragment uit zijn opera Tristan und Isolde, die muzikaal zo dicht bij de liederen staat, en ook het laatste lied uit Strauss’ Vier letzte Lieder, het vrouwenstuk bij uitstek. Kollo’s stem is iets minder fris dan in zijn beste jaren, maar hij maakt echt werk van de teksten en wordt prachtig begeleid door Thielemann. Dit is een heel bijzonder album, maar meer voor de fijnproever dan voor de beginnende Wagnerfan.

Jonas Kaufmann

Er is ook een andere aanpak. Bij de lieflijke openingsklanken van het eerste gedicht Der Engel voegt zich bijvoorbeeld het viriele geluid van Jonas Kaufmann: het is bijzonder zo’n stem te horen zingen over emotionele nood en het verlangen naar een engel die de ziel naar hoger sferen brengt. Kaufmann profiteert van de jongste opnametechnieken: zijn stem klinkt gigantisch en toch helemaal ingebed in het orkest. Dat de stem in de Wesendonck-Lieder daardoor wat meer overdondert dan de interpretatie van de liederen, is helemaal niet zo erg.
De overige fragmenten komen allemaal uit het oeuvre van Wagner: tenoren die zijn rollen kunnen zingen zijn zeldzaam en het is hoopgevend dat Kaufmann, die feitelijk op dit moment nog niet zoveel van de Wagnerkarakters vertolkt heeft, er zulke indrukwekkende interpretaties van geeft, met durf en grote intelligentie. Voor wie Wagner wil leren kennen, is dit een goed begin.

Matthias Goerne

Bij Matthias Goerne dalen de Wesendoncklieder naar diepere regionen. In deze opname treedt de piano (Seong-Jin Cho) enigszins naar de achtergrond. De volle aandacht is op de fluwelen baritonstem van Goerne. Daar op de voorgrond, in die schemerachtige diepte, is het voor de luisteraar aangenaam vertoeven. Goerne weet Wagners melodieën bedachtzaam uit te spinnen tot uitgestrekte frases zoals alleen hij dat kan. Een opname waar we ons bevinden “in een wereld van tedere oprechtheid waar de tijd kan stilstaan, waar poëzie en melodie samensmelten.”