Johannes Brahms 1833-1897

Dubbelconcert voor viool en cello

Een verzoeningsconcert wordt dit werk wel genoemd. De innige vriendschap tussen Brahms en de violist Joseph Joachim liep op de klippen, toen tijdens een rechtszaak over Joachims scheiding zijn aanstaande ex-vrouw kwam aanzetten met een brief van Brahms, die als een steunbetuiging aan haar werd opgevat. Brahms wilde één en ander goedmaken door iets aan Joachim op te dragen. Een vioolconcert lag te veel voor de hand, en zou waarschijnlijk meteen zijn afgewezen, en dus moest Brahms kiezen voor een omweg. De oplossing presenteerde zich toen de cellist uit Joachims strijkkwartet vroeg om een stuk. De componist besloot tot een concert voor viool en cello. Het werkte. Uiteindelijk verzoende de muziek beide mannen. Hier en daar lopen viool en cello zo naadloos van hoog naar laag en andersom in elkaar over dat het lijkt alsof Brahms een nieuw instrument uitvond.

Ein deutsches Requiem

‘Vuur en kristal’, noemde de Argentijnse dichter Jorge Luis Borges de muziek van Johannes Brahms. De Duitser schreef nooit een opera, dat hoefde ook niet, want in andere genres kon hij genoeg drama kwijt. Zijn Deutsches Requiem is een fascinerend werk. Waar in de Latijnse dodenmis nabestaanden hun lot en dat van de gestorvene in handen van God leggen, hem aanbidden en om vergeving vragen, daar gebruikt Brahms andere – en Duitstalige – teksten, waarin toch iets van vertwijfeling schemert – al lijken de woorden hetzelfde uit te drukken. Brahms worstelde met godsdienst en de betekenis ervan voor zijn eigen leven en dood. In dat opzicht staat zijn Requiem dichtbij de zoekende geloofsbeleving van de moderne mens. Maar aan het einde van de dag – van het leven misschien ook – biedt Brahms’ Requiem vooral troost.

Haydn Variaties

Brahms koesterde grote liefde en belangstelling voor muziek van de grote componisten uit het verleden. Die golden in de eerste plaats zijn directe voorganger Beethoven, wiens schaduw hem menigmaal in de weg zat. Maar zijn interesse ging verder terug. Bach werkte zijn hartstocht en in later jaren zou hij in zijn eigen stukken nog vaak naar de cantor uit Leipzig verwijzen. Brahms was tevens een bewonderaar van Joseph Haydn. Nadat hij zich in Wenen vestigde, ontwikkelde hij een vriendschap met een bibliothecaris, in wiens verzameling werken zaten die werden toegeschreven aan Haydn. Zes divertimenti voor blazers trokken Brahms’ aandacht. Op het langzame deel van het Zesde baseerde hij zijn Haydn Variaties. Wat Brahms niet wist, en wij inmiddels wel, is dat deze divertimenti waarschijnlijk niet van Haydn zijn.

Hoorntrio

De componist schreef zijn Hoorntrio als herinnering aan zijn net gestorven moeder. Hij verwerkte de natuurhoorn in de muziek, omdat hij dat instrument in zijn jeugd bespeelde. Een trio waarin veel emotionaliteit te vinden is.

Klarinetkwintet

Johannes Brahms had zichzelf al met pensioen gestuurd, toen hij op een dag de klarinettist Richard Mühlfeld hoorde. Diens spel inspireerde de componist tot nog een aantal prachtige laatste werken, twee sonates, een trio en een kwintet. Dat laatste stuk groeide uit tot misschien wel de mooiste kamermuziek die ooit voor klarinet werd geschreven.

Symfonie nr.1

De negen symfonieën van Beethoven waren zulke grote monumenten, dat ze menig componist na hem schrik aanjoegen. Brahms was de belangrijkste onder hen. Eerst verzamelde hij symfonische moed met twee orkestserenades. Aan zijn Eerste Symfonie werkte Brahms zo’n veertien jaar. Hoeveel mooie noten moet de zelfkritische Brahms in die tijd hebben weggegooid. Maar het resultaat was ernaar. Het werk kreeg de bijnaam De Tiende van Beethoven.

Vioolconcert

Beethoven was de meetlat waaraan Johannes Brahms zichzelf veelvuldig mat. De grote voorganger was zeker een inspiratiebron voor het Vioolconcert dat Brahms componeerde voor Joseph Joachim. Hun vriendschap was nogal stormachtig, dus misschien dat hij daarom de partituur ietwat cryptisch opdroeg ‘aan hem voor wie het is geschreven’. Het werk staat in dezelfde toonsoort als Beethovens Vioolconcert, en beide stukken klinken als een symfonie met viool. Het orkest is geen begeleider, maar een volwaardig gesprekspartner van de solist. De oren van tijdgenoten moesten er nog aan wennen. Sommigen noemden het zelfs ‘een concert tégen de viool’. Tegenwoordig staat het in de absolute top van het genre.

Vioolsonates

Brahms was niet snel tevreden. Voor hij zijn Eerste Vioolsonate schreef had hij er al een drietal vernietigd. Maar de drie die hij tenslotte wel aan de wereld prijsgaf vormen een goed geheel: de eerste zangerig, de tweede opgewekt en de derde melancholiek. Kortom, een ontdekkingstocht met verschillende vergezichten en stemmingen.

Lees en luister ook

• Componist in werken Johann Sebastian Bach

• Sterk verhaal Het muziekpapier van Bruch

• Album van de week Brahms met Riccardo Chailly

• Favorieten van Alexander Rinnooy Kan

• Playlist Cello Melancholy

• De vergelijking Brahms Requiem