Classics To Go | 23 mei 2023

Het meesterwerk Bruchs Eerste Vioolconcert

Max Bruch door Véronique Fournier-Pouyet

Waarom Bruch als pianist juist de viool had gekozen als instrument voor zijn mooiste stukken, vroeg een vriend hem eens. ‘Omdat de viool beter dan de piano een melodie zingen kan en de melodie de ziel van de muziek is’, antwoordde de componist. Het Eerste Vioolconcert werd Bruchs meesterwerk.

‘Ik schreef dit hele concert in een soort slaaptoestand’

Hier en daar wordt er getwijfeld aan de echtheid van de gesprekken die de Amerikaanse journalist Arthur M. Abell begin twintigste eeuw optekende met componisten als Richard Strauss, Johannes Brahms, Giacomo Puccini en Edvard Grieg. Maar niemand heeft ooit kunnen aantonen dat ze niet waar zijn. Het levert in elk geval mooi proza op, omdat Abell vooral geboeid is door het fenomeen inspiratie. Waar kom die vandaan? Wordt er ergens, door iemand of iets in het universum, aan de touwtjes van de muzikale scheppingsdrang getrokken? In zijn boek Talks with great composers beschrijft de Amerikaan ook zijn ‘vriendschap’ met de Duitse componist Max Bruch. Op een dag bezoekt Abell hem in zijn woning in de Berlijnse voorstad Friedenau. Daar laat Bruch hem het handschrift van zijn beroemde Eerste Vioolconcert zien. ‘De mooiste melodieën kwamen tot me in een droom’, bekent de componist. ‘Ik schreef vrijwel dit hele concert in een soort slaaptoestand, waarbij ik op een vreemde manier toch bij bewustzijn was.’

Bruch wandelt een stukje mee met de – bijna obsessieve – gedachte van Abell dat inspiratie een soort levensbron waaruit ieder mens kracht en creativiteit kan putten en dat de componist een afspiegeling van het goddelijke is. De christelijke Amerikaan probeert zijn gesprekpartners in de mond te leggen dat God hun de noten heeft ingegeven. De componist zelf houdt het simpel. Wie wil scheppen, heeft eenzaamheid en concentratie nodig. Of zoals de Nederlandse schrijver Bernlef eens dichtte:

Wie wat wil zeggen wil
heeft winter nodig
kale takken zonder blad
spoor van vogels niet
hun fluiten water
ongenaakbaar hard en glad.

Muziek mag dan soms ‘goddelijk’ klinken, een menselijk geest ligt eraan ten grondslag. De noten komen van binnen, niet van buiten.

‘Van mij zullen de mensen zich alleen dat vioolconcert herinneren’

Max Bruch (1838-1920) schreef zijn beroemde Eerste Vioolconcert halverwege de twintig. Het zou nog een paar jaar duren voordat het zijn definitieve vorm kreeg, onder meer met behulp van violist Joseph Joachim. Aan deze virtuoos werden talloze beroemde stukken opgedragen in de negentiende eeuw, zoals ook het Vioolconcert van Johannes Brahms. In de ranglijst van geliefde romantische vioolconcerten staat Bruch bovenaan met Beethoven, Brahms, Tsjaikovski en Mendelssohn. De verwantschap met Mendelssohn is het grootst: Tsjaikovski is echt Russisch en Beethoven en Brahms schreven een symfonie met viool: breng de orkestpartij terug tot pianobegeleiding en je haalt het hart eruit. Dat is niet het geval bij Bruch, een goede pianist, die besloot de viool tot zijn muze te maken, omdat die in zijn oren de melodie – ‘de ziel van de muziek’ – beter kon verklanken.

Bruch schreef nog twee vioolconcerten en zijn prachtige Schotse Rapsodie, maar die bleven tot zijn ergernis altijd in de schaduw van zijn Eerste Vioolconcert. Deze irritatie kwam waarschijnlijk mede voort uit het feit dat hij de rechten van zijn meesterwerk voor een habbekrats aan uitgever Cranz had verkocht en dus niets aan de populariteit ervan verdiende. Hij betichtte de violisten die het stuk omarmden van luiheid. ‘Loop toch allemaal naar de hel! Alsof ik geen andere concerten heb geschreven die net zo goed zijn.’ Toen Abell hem in 1907 vroeg hoe het publiek over een halve eeuw over hem en zijn vriend Brahms zou denken, verzuchtte Bruch: ‘Brahms is nu tien jaar dood, maar hij heeft nog altijd veel tegenstanders, zelfs onder de beste musici en critici. Maar ik voorspel dat met het verstrijken van de tijd zijn muziek meer en meer gewaardeerd zal worden. De meeste van mijn werken zullen in de vergetelheid raken. Over vijftig jaar zal Brahms een van de grote componisten aller tijden zijn en zullen de mensen zich van mij nog slechts het Eerste Vioolconcert herinneren.’

Een diepe kijk in hart en ziel van de viool

Je kunt om minder herinnerd worden. Het Vioolconcert van Bruch beïnvloedde vele levens. Het was de muziek die Jaap van Zweden als kind deed besluiten om violist te willen worden, om maar iets te noemen. En het bewijst Bruchs gelijk dat de viool een volmaakt zanginstrument is, dat in staat is om een meeslepend verhaal te vertellen. Het stuk dwingt de violist om al zijn talenten aan te spreken. In het eerste deel gaat de solist in gesprek met het orkest, ze raken verwikkeld een spel van vraag en antwoord. In het mooie langzame deel zingt het instrument zacht en lieflijk boven de strijkers uit. En in het slotdeel danst de viool als eerbetoon aan de zigeunermuziek. Zelden bood een instrument ons zo’n diepe kijk in zijn hart en ziel als de viool in Bruchs meesterwerk.