Stijn van der Schoor | 22 januari 2018

Het meesterwerk Tristan und Isolde

Het verhaal achter Wagners opera over een onmogelijk verlangen.

Tristan en Isolde als opera

Er zijn maar weinig stukken waarover zoveel is gezegd en geschreven als Tristan und Isolde. Volgens sommige musicologen is de opera zelfs het stuk dat het muzikaal modernisme inluidde. Los van het historisch belang vertolkte Richard Wagner met Tristan und Isolde precies wat hij wilde – verwrongen emoties in een kwellend liefdesverhaal.

Het verhaal speelt zich af in de door Wagner zo geliefde in nevelen gehulde vroege middeleeuwen – een tijd waar de grens tussen mythe en werkelijkheid vaag was. In dit verre verleden begint de schone Ierse prinses Isolde aan een lange reis. Vanaf haar geboorte-eiland vertrekt zij per boot naar Cornwall, om daar te trouwen met de veel oudere koning Marke. Aan boord van het schip is ook Tristan, een neef van de oude koning en tevens de moordenaar van Isoldes voormalige verloofde. Die belediging accepteert de vurige Isolde echter niet; deze moordenaar moet sterven en Isolde zelf zal hem de dood in leiden. Uit woede en bitterheid vraagt de prinses daarom haar hofdame om een giftige drank te bereiden, die ze vervolgens samen met Tristan opdrinkt.
Maar dan gebeurt het onmogelijke. De hofdame krijgt last van haar geweten en maakt een andere toverdrank klaar. Tristan en Isolde drinken de beker leeg maar sterven niet; ze worden dodelijk verliefd op elkaar. Juist daar waar zij niet mag groeien, bloeit de liefde op. Uitgehuwelijkt aan koning Marke is het een eenvoudig verhaal: Isolde is voor de vorst, aan dat feit kunnen haar gevoelens voor Tristan niets veranderen. Het is het begin van een hoop ellende. Wanneer de twee geliefden elkaar vlak voor Isoldes huwelijk ’s nachts ontmoeten in de kasteeltuin, worden ze verraden. Er ontstaat een vechtpartij en Tristan raakt dodelijk gewond. Wanhopig gekweld ziet de mannelijke held maar één oplossing. Hij verrijst uit zijn ziekbed, haalt alle verbanden los en treedt zijn dood tegemoet. Uit liefdesverdriet geeft ook Isolde de geest: ze valt dood neer op het lichaam van haar zielsverwant. Pas nu zijn de twee samen, samen in de dood.

Onbeantwoorde muziek

Tristan und Isolde: een verhaal van onmogelijke en onbeantwoorde liefde. Wagner, aangesproken door het idee, integreerde het in zijn muziek, geheel overeenkomstig met zijn filosofie. Voor de componist waren alle kunstvormen pas samen wat waard. Muziek, verhaal, decor, kostuums: alles moest met elkaar verbonden zijn en deel uitmaken van één geheel, één kunstwerk – het Gesamtkunstwerk. Wagner was zelfs zo geobsedeerd met de complete beleving van zijn opera’s dat hij een eigen theater ontwierp, het Bayreuth-theater. Hier was alles precies zoals de componist het wilde – de luisteraar vergat het normale leven en betrad Wagners zorgvuldig opgebouwde wereld. Ook in Tristan und Isolde zien we dat muziek en verhaal één zijn. Net als de liefde tussen de twee hoofdpersonen vindt ook de muziek maar geen bevestiging. Door de hele opera heen gunt Wagner haar nauwelijks een rustpunt. De melodieën weten niet wat te doen en zweven, woelen en slepen bijna eindeloos rond. Nergens lijkt de muziek te aarden.
Maar wellicht wordt de verboden liefde, dat onmogelijke verlangen, nog wel het sterkst verklankt door de befaamde opening met het beroemde Tristan und Isolde-akkoord – een ongekend rebels akkoord dat indruiste tegen alle bestaande muzikale regels. Toegegeven, componisten waren al langere tijd bezig met het opzoeken van de grenzen. Beethoven stond bijvoorbeeld bekend om zijn lastige, moeilijk te begrijpen samenklanken. Later in de negentiende eeuw werden componisten zelfs nog brutaler in hun muzikaal taalgebruik. Een oude Liszt schuurde al behoorlijk aan tegen wat ‘mocht’ en ook Schumann was af en toe behoorlijk gewaagd. Wat Wagner deed, was echter nieuw. Het Tristan-akkoord leek op niets dat ooit geweest was. Het wekt een verwachting, maar waarom wordt die verwachting niet beantwoord? Wat is het überhaupt? Is het een akkoord dat een ander voorspelt, of juist een samenklank die helemaal op zichzelf staat – een onverklaarbaar akkoord? De experts zijn er nu nog niet over uit. Ja, het akkoord veranderde de muziekgeschiedenis en maakte de weg vrij voor latere modernisten als Debussy en Stravinsky, maar de precieze werking blijft mysterieus. En daarin ligt misschien wel de schoonheid. Een mooiere klank voor de onmogelijke liefde is er niet: onverklaarbaar als de hartstocht, brandend als het verlangen.

De overwinnende liefde van Tristan en Isolde

Ook Wagner was ervaren in de onmogelijke liefde; zijn gepassioneerde opera kwam niet uit de lucht vallen. De gevoelens die de componist had voor de vrouw van een van zijn mecenassen, leek erg op het dilemma van Tristan en Isolde. Zijn verlangen zou nooit worden vervuld. Enige troost haalde de componist nog uit het werk van Arthur Schopenhauer. Volgens deze filosoof is de gehele wereld ondergeschikt aan het innerlijke verlangen. Alles in het leven draait om het verlangen naar liefde en seks. De idee bleek zo sterk dat wij nu, meer dan honderdvijftig jaar na dato, de liefde en haar kracht nog steeds vereren. Sterven voor ware liefde is zelfs iets moois. Hoeveel boeken, films en liederen verschenen er niet over verboden liefdes en onoverwinnelijke verlangens? Dat was ten tijde van Wagner wel anders. Een opera over gloeiende passies, verlangen en de dood was ongehoord; ‘weerzinwekkend’ zelfs in de bewoording van Clara Schumann. Gelukkig voor ons had Wagner daar geen boodschap aan. Uit Schopenhauers controversiële idee en uit zijn eigen ervaringen bouwde de componist zijn revolutionaire opera. In de hoofdrol twee geliefden en hun passie voor elkaar – de ware essentie van het leven. Tristan en Isoldes passie lijkt inderdaad boven de fysieke wereld te staan: de twee verkiezen de dood boven hun kwellende bestaan. Wagners boodschap is duidelijk. Tristan en Isoldes liefde was sterker dan de dood.