Het meesterwerk Schuberts Winterreise

© iStock

Duits mag dan geen wereldtaal zijn, overal op aarde – van Tokio tot New York – laten luisteraars zich meeslepen door de liederencyclus Winterreise. De gedichten van Wilhelm Müller en de noten van Frans Schubert vormen een huiveringwekkende twee-eenheid.

Winterreise maakt overal indruk: van Tokio tot New York’

Schubert 220‘In Winterreise kan een zanger levenslang dwalen’, zegt zijn eerste zangleraar tegen bariton Bastiaan Everink in diens autobiografie Strijdtoneel. In vierentwintig gedichten van Wilhelm Müller, verklankt door Franz Schubert, probeert een naamloze jongeling gedurende een eenzame en ijzige zwerftocht een verloren liefde te verwerken. ‘Hij doolt met bevroren tranen langs witte akkers en gestorven bloemen, over harde ijskorsten waaronder gevaarlijke stromen bruisen en door diepe rotskloven – een fascinerende reis bezaaid met dwaallichten, kraaiende hanen, krijsende raven, grommende honden en rammelende ketens.’
Winterreise is ongetwijfeld de meest duistere en fascinerende liederencyclus uit de klassieke muziek: voer voor psychologen, literatuurcritici en musici. De Britse tenor Ian Bostridge schreef er vorig jaar zelfs een boek over, dat in de Engelstalige versie ruim vijfhonderd pagina’s telt. De zanger gaf het de ondertitel ‘Anatomie van een obsessie’ mee. Dat maakt wel duidelijk hoezeer Bostridge gegrepen is door de poëzie van Müller en de noten van Schubert. De liedkunst, stelt hij, zit binnen de klassieke muziek inmiddels in een verdomhoek. ‘Maar Winterreise is onmiskenbaar  een meesterwerk dat in ons gezamenlijk bewustzijn thuishoort naast de literatuur van Shakespeare en Dante, de schilderijen van Van Gogh en Picasso en de romans van de Brontë-zussen en Marcel Proust. Het maakt overal indruk, ook in culturen die in ruimte en tijd ver verwijderd zijn van de omstandigheden waarin de liederen ontstonden: het Wenen in de twintiger jaren van de negentiende eeuw. Ik schrijft deze woorden in Tokio, waar luisteraars net zo gefascineerd naar Winterreise luisteren als in Berlijn, Londen en New York.’

Zoals met elk mysterie kun je met Winterreise twee kanten uit

winterreiseEn dat is verwonderlijk, want per slot van rekening is Winterreise geen opera. We zien de jongen niet zwerven door een kaal winterland, al stel je je bij de figuur uit deze cyclus wel iemand zoals Bostridge voor: mager en hoekig met een gekwelde uitdrukking op het gezicht. Maar in de concertzaal bestaat het verhaal uit een stem en een piano, uit gedichten en klanken in een taal, het Duits, die voor de meeste luisteraars uitheems is. En toch begrijpt iedereen het verhaal. We kunnen ons allemaal de tocht voorstellen, de eenzaamheid, de gebrokenheid van het leven die zijn gelijken vindt in het winterse landschap. En als geen ander kon Schubert klanken vinden bij de woorden, kon hij ze vertalen in noten, waardoor de gevoelens plotseling tastbaar worden. Trekt de jongeling door een diepe kloof, dan laat de componist de noten dalen en klimmen. Het draaiorgel van Der Leiermann, het slotlied, klinkt in de piano. En dat slot, daarover wordt al eeuwen gedebatteerd. Is die orgelman de dood of staat hij juist voor een nieuw begin, voor het einde van het rouwproces? Zoals met elk mysterie kun je met Winterreise twee kanten uit.

‘Het leven had zijn lentekleuren afgeschud voor Schubert’

Winterreise 2Schubert voltooide Winterreise bijna twee jaar voor zijn dood. Vlak daarna speelde hij het werk voor het eerst voor zijn vriendenkring. Joseph von Spaun was erbij. Hij schrijft: ‘Gedurende enige tijd leek Schubert uit zijn evenwicht en somber. Als ik hem vroeg wat er was, antwoordde hij: “Binnenkort zal je het horen en begrijpen.” Op een dag nodigde hij me uit in het huis van Schober. “Daar zal ik een reeks van huivering wekkende liederen voor je zingen”, zei hij, “die me meer inspanning en angst hebben gekost dan mijn andere.” En zo zong hij de Winterreise met zijn stem vol van emotie. We waren allemaal met stomheid geslagen door de treurende en duistere toon van deze muziek. Schober zei dat alleen Der Lindenbaum hem had bekoord. “Ik hou van deze liederen meer dan van alle andere”, antwoordde Schubert, “en jij zult hen ook gaan liefhebben.” Er is geen twijfel in mij dat de gemoedstoestand waarin hij deze muziek schreef, bijdroegen aan zijn vroege dood.’
Ook een andere vriend, Johann Mayrhofer, herkende in Winterreise Schuberts eigen trauma. ‘Hij was al lange tijd ziek en onderging ontmoedigende ervaringen. Het leven had zijn lentekleuren afgeschud, de winter was ingetreden voor Schubert. De ironie en wanhoop van Müllers gedichten spraken tot hem: zijn noten sneden door onze ziel.’
Na Schuberts dood, op 31-jarige leeftijd, ontwikkelde Winterreise zich tot een meesterwerk dat, tot op de dag van vandaag, luisteraars meesleept in een spannend en emotioneel verhaal waarvan de uitkomst open blijft. Niet alleen zangers kunnen hun hele leven in deze liederencyclus dwalen.



Aanbevolen opnamen

lka goerne winterreiselka schubert dieskaulka winterreise fidi


strijdtoneelLees en luister ook