Classics To Go | 28 maart 2016

Componist Wolfgang Amadeus Mozart

Mozart is zonder twijfel de meest populaire klassieke componist. Hij was een man van uitersten. Aan de oppervlakte doet zijn muziek een beroep op de terloopse luisteraar. Maar de levendige, gevatte, ongrijpbare en ambivalente laag daaronder is uniek, krachtig en ontroerend.

Wolfgang Amadeus Mozart

27 januari 1756, Salzburg – 5 december 1791, Wenen

Mozart is de meest uitgevoerde, de meest gemythologiseerde, de meest geanalyseerde en de meest populaire componist allertijden. Hij blonk uit in zowel opera als abstracte genres als de symfonie en het strijkkwartet. De jonge Mozart was al vroeg een entertainer. De composities uit zijn tienerjaren zijn speels en onbezorgd, maar zelfs hierin hoor je reeds de rijkdom en subtiliteit van de latere Mozart. In de Romantiek werd zijn muziek ofwel veroordeeld omdat het te mooi en zonder inhoud zou zijn, ofwel geïdealiseerd als verloren muzikaal paradijs. Tegelijkertijd hebben we een beeld van Mozart als een demonisch gedreven, tragische figuur.

Wolfgang Amadeus Mozart groeide op in een muzikaal gezin. Zijn vader Leopold was componist en een gerenommeerde vioolleraar. Zijn oudere zus Marianne (‘Nannerl’) was een begenadigd pianiste. Leopold had ambities voor zijn zoon, maar Wolfgang was dan ook een waar wonderkind. Hij componeerde zijn eerste werken voor klavecimbel toen hij een jonge kleuter was. Tijdens een uitgebreide Europese tournee werd hij geprezen als een kind dat in het bezit was van goddelijke krachten. Mozart schreef zijn eerste symfonieën voordat hij tien jaar oud was, maar misschien wel met een klein beetje hulp van zijn vader.

In 1768 werd zijn Missa Solemnis uitgevoerd aan het keizerlijk hof in Wenen. Mozart beschikte op deze jonge leeftijd reeds over de verheven stijl die gebruikelijk was in de kerkmuziek. Twee jaar later, op de eerste van zijn drie Italiaanse reizen, ontving hij een prestigieuze opdracht voor een serieuze opera: Mitridate, voor het Milanese carnaval. Het werk was een triomf en bevestigde dat de 14-jarige componist ook deze stijl meester was.

Terug in Salzburg, tussen 1773 en 1777, vond Mozart zijn functie aan het hof van de sobere en autocratische prins-aartsbisschop Colloredo steeds minder inspirerend. Hij produceerde symfonieën, vijf prachtige vioolconcerten en een reeks korte missen in het typische idioom van de Salzburgse kerkmuziek in die tijd. In januari 1777 schreef hij een baanbrekend meesterwerk: het Pianoconcert Nr.9 in Es, K271, gecomponeerd voor de Franse virtuoos Victoire Jenamy. In dit werk vond Mozart voor het eerst de mix van virtuositeit, levendige karakterisering en structuur die aan al zijn grootste concerten ten grondslag ligt. En tegen deze tijd was hij wanhopig op zoek naar een ontsnapping uit zijn leven in Salzburg.

In de herfst, nadat Colloredo met tegenzin zijn toestemming gegeven had, ondernam Mozart een lange reis naar Mannheim, in die dagen beroemd vanwege zijn orkest, en Parijs. Onderweg ontmoette hij zijn exuberante 19-jarige nicht, Maria Anna Thekla. Ze deelde zijn absurde gevoel voor humor, en het klikte meteen. Mozart schreef haar een reeks schunnige brieven, waarin hij soms zinspeelt op diepere gevoelens. Maar al snel ging zijn genegenheid uit naar de 16-jarige sopraan Aloysia Weber, die hij ontmoette in Mannheim. Mozart benut haar stratosferische topnoten in een aantal spectaculaire concert-arias. Of ze zijn gevoelens deelde weten we niet, maar in elk geval wees ze hem af. Vier jaar later, in Wenen, zou hij met haar jongere zuster Constanze trouwen.

In Parijs slaagde Mozart er niet in om een vaste baan te vinden, tot ergernis van zijn vader. Het was een persoonlijke tragedie toen zijn moeder overleed. In 1779 keerde hij met tegenzin terug naar Salzburg naar een leven van hoforganist. De ervaringen tijdens zijn reizen had hem een diepgaander musicus gemaakt. Hij componeerde een aantal meesterwerken, waaronder de Sinfonia Concertante voor viool en altviool, waarin je de donkere melancholie van de altviool en de rijke orkestrale structuur die Mozart in Mannheim had gehoord terughoort.

De verlossing kwam in de vorm van een opdracht uit München voor een grote opera. Het resultaat, Idomeneo, is Mozarts eerste echte meesterwerk voor het theater. Het heroïsche werk ging in 1781 in première en is duidelijk beïnvloed door de hervormingsopera’s van Gluck. In mei van datzelfde jaar trad Mozart uit dienst van aartsbisschop Colloredo. Zijn vader was verbijsterd, maar gedurende een aantal jaren leidde Mozart een geslaagd en triomfantelijk leven in Wenen. Hij gaf pianolessen, zijn werken werden gepubliceerd en hij profileerde zichzelf als componist-uitvoerder in abonnementsconcerten. Hiervoor schreef hij een glorieuze reeks pianoconcerten, waarin onder meer prachtige, bijna opera-achtige duetten tussen piano en houtblazers te horen zijn. Ook kamermuziek en opera stonden centraal in deze Weense jaren. De strijkkwartetten die in 1785 gepubliceerd werden en opgedragen zijn aan zijn vriend Joseph Haydn, zijn magnifiek. Ze combineren de gedegen techniek van de oudere componist met de expressieve ambivalentie en melodische subtiliteit van Mozart.

De opera Die Entführung aus dem Serail, die zich afspeelt in een Turkse harem, was het grootst populaire succes van Mozart. Deze werd gevolgd door drie samenwerkingen met librettist Lorenzo da Ponte: Le Nozze di Figaro, Don Giovanni en Così fan tutte. In deze werken werd het fenomeen komische opera naar een nieuw niveau getild. In de ware geest van de Verlichting, vormen vergeving en verzoening de kern. Een voorbeeld hiervan is het pardon van de gravin voor haar zich misdragende echtgenoot in Figaro. De soms egocentrische en absurde personages in de verhalen worden gehumaniseerd door de schoonheid van hun muziek.
De première van Don Giovanni in oktober 1787 in Praag was een groots succes, maar de jaren die volgden waren moeilijk. Hoewel Mozart nooit echte armoede kende, waren de inkomsten uit concerten en commissies onregelmatig en hij begon boven zijn stand te leven. Het was niet alleen dat zijn populariteit afnam, in 1788-1789 had het Weense concertleven ernstig te lijden onder de kostbare oorlog van Oostenrijk met de Ottomaanse Turken. En de financiële situatie van Mozart werd vrijwel zeker verslechterd door een gokverslaving. Gokken was in die tijd zeer gebruikelijk onder de Weense aristocratie.

In de zomer van 1788 schreef hij zijn laatste drie symfonieën, de nummers 39, 40 en 41. In 1789 en 1790 ging hij met een slechte gezondheid op concerttournee door Duitsland. Zoals hij tegen Constanze zei, leverden deze concerten hem veel eer, maar weinig geld op. Deze jaren waren relatief onproductief, hoewel hij wel de opera Così fan tutte en het Klarinetkwintet componeerde. Maar 1791, zijn laatste jaar, was een van de meest productieve en winstgevende van zijn leven. Hij kreeg grote opdrachten voor twee opera’s, La Clemenza di Tito en Die Zauberflöte, en een Requiem. En de toekomst, niet in het minst door een aanbod uit Londen om opera’s te componeren, zag er zelfs nog beter uit.

De voortijdige dood van Mozart, waarschijnlijk door reumatische koorts en/of nierfalen, was de aanleiding tot het ontstaan van talloze mythen en halve waarheden. Het onvoltooide Requiem, geschreven in opdracht van een anonieme graaf die het wilde laten doorgaan voor zijn eigen compositie, was voedingsbodem voor de verhitte verbeelding van de Romantiek. Dan was er het schandaal van het armengraf, dat het bewijs zou zijn van de Weense nalatigheid. De waarheid is minder sensationeel. Mozart werd, zoals gebruikelijk was bij goedkopere begrafenissen, begraven in een gemeenschappelijk graf op de begraafplaats St. Marx.

Voor zover we dat kunnen weten was Mozart qua karakter een complexe, rusteloze man. Zijn frivole zinnelijkheid ging samen met een sterk idealisme, zijn onverantwoordelijkheid met gewiekst zakelijk inzicht, zijn ontuchtigheid met melancholische introspectie. Aan de oppervlakte doet zijn muziek een beroep op de terloopse luisteraar. Maar de levendige, gevatte, ongrijpbare en ambivalente laag daaronder is uniek, krachtig en ontroerend.