Classics To Go | 16 mei 2016

Componist Richard Wagner

Radicale componist wiens harmonische en dramatische vernieuwingen in de opera blijvende invloed hebben gehad.

Richard Wagner

22 mei 1813, Leipzig – 13 februari 1883, Cannaregio, Italie

Een biografie van Richard Wagner is het levensverhaal van een radicaal mens. Zijn werk zond schokgolven door heel negentiende-eeuws Europa. Zijn opera’s getuigen van diep inzicht in de menselijke aard en hebben invloed op uiteenlopende gebieden als filosofie, politiek en psychiatrie. Onder muzikanten, schrijvers en andere kunstenaars veroorzaakte zijn werken naijver. Wagner was een charismatisch en grillig figuur en blijft nog altijd een van de meest controversiële en invloedrijke componisten uit de muziekgeschiedenis.

Richard Wagner werd geboren in een familie waarin het leven gewijd was aan het theater. Wagner zelf was een levendig kind met een grenzeloos enthousiasme voor de muziek van Beethoven. Het horen van de prachtige sopraanstem van de grote diva Wilhelmine Schröder-Devrient leidde tot zijn ambitie om operacomponist te worden. Hij deed ervaring op als dirigent in de provinciale theaters en trouwde met een actrice. Zijn eerste opera’s, Die Feen en Das Liebesverbot, dateren uit deze vroege jaren.

In de hoop om voor de Parijse Opéra te kunnen componeren, vertrok Wagner naar Parijs. Het plan mislukte en hij werd al snel gedwongen om in armoede leven en rond te komen van het schrijven van arrangementen en muziekjournalistiek. Zijn levenslange afkeer van Frankrijk en alles wat daarmee te maken had kwam voort uit deze ervaring. Wagner keerde in 1842 terug naar Duitsland en deed in Dresden binnen een paar maanden na elkaar de productie van twee opera’s. De eerste was Rienzi, een grand opera in de Franse traditie. Toen kwam Der Fliegende Holländer, een typisch Duitse, romantische opera met een verhaal dat gebaseerd was op een legende in plaats van de historie, en dat hij situeerde in de fjorden van Noorwegen. Het was de eerste van de opera’s van Wagner met een onderwerp dat een levenslange obsessie zou blijken te zijn: de verlossing door de liefde.

Al snel bekleedde Wagner de positie van kapelmeester in Dresden. Hij werkte hard om het muzikale gezicht van de stad te verbeteren. Hij stelde de Palmzondag uitvoeringen van Beethovens Negende Symfonie in, het werk dat zijn artistieke ethos het beste tot uitdrukking bracht. Het stelde hem ook in staat om een productie van Tannhäuser, zijn meest ambitieuze opera tot op dat moment in 1845, op het podium te brengen.

In 1849 werd Saksen getroffen door het vuur van de revolutie. Wagner nam actief deel aan de opstand en bemande de barricades in Dresden. Dit resulteerde in zijn verbanning naar Zwitserland. In zijn afwezigheid ging Lohengrin in Weimar in première. De opera werd gedirigeerd door Franz Liszt, maar Wagner had zelf door middel van correspondentie de supervisie over de productie. In de eerste jaren van zijn ballingschap schreef hij een reeks lange, polemische werken, onder de naam Opera en Drama (1850-1851). Deze pleitten voor een nieuw soort opera met de focus op het drama. Muziek, kostuums, decors en belichting zouden volstrekt in dienst van het drama moeten staan.

In het kielzog van deze theorievorming, begon hij aan het meest ambitieuze project in zijn carrière, Der Ring des Nibelungen, een cyclus van vier opera’s. Hij voltooide het libretto 1852, maar de muziek voor de hele cyclus was pas compleet in 1874, nadat de eerste twee opera’s reeds waren uitgevoerd. In De Ring brak Wagner met de opzet van een opera zoals die tot op dat moment gebruikelijk was: aria’s afgewisseld met recitatieven, die ook afzonderlijk uitgevoerd konden worden. Wagners opera’s zijn doorgecomponeerd, zonder muzikale scheiding tussen de verschillende (vocale) gedeelten. Hij schreef steeds consequenter declamatorisch voor de stem.

Het orkest zorgde voor de muzikale en dramatische continuïteit, die ‘symfonisch’ was in zijn grootte en de complexiteit en subtiliteit van de muziek. Een van de innovaties van Wagner was ook het componeren met zogenaamde ‘leidmotieven’, korte muzikale thema’s die gekoppeld zijn aan specifieke personages, objecten of ideeën. Deze worden subtiel verweven in de compositie en geven het orkest de mogelijkheid niet alleen de gebeurtenissen op het podium illustreren, maar ook commentaar leveren op de karakters en de actie, of vooruit te blikken. Dit geeft een extra dimensie aan het drama.
Het leidmotief is een voorloper van het idee van het onderbewustzijn, dat een paar decennia later met Freud aan draagvlak zou winnen. De psychologie in zijn opera’s ging nog dieper, doordat Wagner de ballast van een verhaal met zichtbare gebeurtenissen en een plot volledig overboord zette en zich in plaats daarvan richtte op de innerlijke gedachten van zijn personages. Door het verhaal zich te laten afspelen in een mythologische setting, was hij in staat om krachtige allegorieën te creëren met universele thema’s als liefde, macht, heldendom en plicht.

Wagner leefde steevast boven zijn stand. In 1864, toen zijn financiële situatie op zijn slechtst was, werd hij gered door de excentrieke koning Lodewijk II van Beieren. De koning sommeerde hem naar München te komen om daar zijn opera’s te produceren, waaronder ook Tristan und Isolde en Die Meistersinger von Nürnberg.

Tristan is een werk van verrassende muzikale originaliteit. De weelderige texturen ervan ontwijken voortdurend de harmonische oplossing en roepen daarmee het beeld op van een liefde zo diep, dat alleen de dood vervulling kan bieden. Wagners ‘Tristan akkoord’ is beroemd. Het was harmonisch zeer geavanceerd en ongebruikelijk in de opera. Die Meistersinger daarentegen, is de enige komedie onder de rijpe werken van Wagner. Het werk onderzoekt de artistieke spanningen tussen traditie, creativiteit en pedanterie. Maar de nationalistische toon en de wrede karakterisering van de pedante Beckmesser kan gezien worden als een uiting van Wagners anti-semitisme. Al in 1850 publiceerde Wagner een polemiek over ‘Jodendom in Muziek’ en hij zou zijn antisemitische retoriek uiteen blijven zetten in zijn essays.

Tegen het einde van zijn leven bouwde Wagner een Festivaltheater in het kleine Beierse stadje Bayreuth, waar hij
zijn werken in productie kon brengen. In dit theater is de
orkestbak volledig verzonken en overdekt, zodat de visuele
focus helemaal op het podium ligt. Ook hoor je de zangers hier over de klank van het massale orkest heen beter dan in andere theaters. In 1876 ging in Bayreuth de eerste complete Ring in productie. Zes jaar later klonk er Wagners laatste opera Parsifal. Wagner schreef met deze opera een van de meest betoverende partituren ooit. Net als bij zijn opera Tristan und Isolde, zou de rijke sonoriteit ervan een grote invloed hebben op latere componisten, met inbegrip van Debussy en Elgar.

Er zijn altijd mensen die de muzikale dimensie van de werken van Wagner verkiezen boven hun dramatische en filosofische inhoud. Elk van zijn opera’s bevat orkestrale passages – ouvertures, preludes of andere fragmenten – die een plaats hebben veroverd tussen het repertoire in de concertzaal. Wanneer je deze muziek hoort buiten de context van de opera, ervaar je hoe krachtig de muzikale gave van Wagner was. Zijn muziek neemt de luisteraar mee in een sterke stroom van expressief georkestreerde klanken vol momenten van intense schoonheid.