Classics To Go Classics To Go |

Het meesterwerk Turangalîla-symfonie

Olivier Messiaen
Olivier Messiaen tijdens een opname van de Turangalîla-symfonie in 1962

De Turangalîla-symfonie van Olivier Messiaen is een explosie van klankkleur, ritme en muzikaal leven. Geschreven na de oorlog, doordrenkt van liefde, mystiek en oosterse invloeden, tart dit monumentale orkestwerk elke symfonische conventie. Wat dreef Messiaen om deze muziek te schrijven?

Droomopdracht

In 1945 kreeg Olivier Messiaen de droomopdracht van elke componist. ‘Componeer wat je wil, in welke stijl dan ook, zo lang als je wil, met elk instrument dat je maar kunt bedenken, en neem alle tijd die je nodig hebt,’ zo sprak dirigent Serge Koussevitsky van het Boston Symphony Orchestra. Een droomopdracht misschien, maar niet per se een makkelijke: juist het moeten werken binnen een vooraf gesteld kader kan de creatieve geest vlijmscherp maken. Maar als alles mag, hoe begin je dan? Het was ook spannend voor het Amerikaanse orkest dat de opdracht uitschreef: ze hadden slechts een enkele keer eerder werk van Messiaen uitgevoerd en zijn (weliswaar groeiende) reputatie gold nog vooral binnen de Franse landsgrenzen. Met het resultaat van de opdracht, de Turangalîla-symfonie, kwam daar voorgoed verandering in.

Kolossaal

Toen de partituur van de Turangalîla-symfonie (het zou Messiaens enige symfonie blijven) in 1948 in Boston op het bureau belandde, overtrof het de verwachtingen in alle opzichten. Wat Messiaen afleverde was haast buitenaards: een 10-delige symfonie van 80 minuten voor gigantisch orkest, inclusief kolossale slagwerksectie, virtuoze pianopartij en ondes Martenot, een elektronisch instrument dat klinkt als een zingende ziel. De symfonie uitvoeren zou voor het orkest nog een hele kluif worden.

Buitenaards

Een van de meest opvallende elementen van de symfonie is de ondes Martenot, een vroeg elektronisch instrument ontwikkeld door de Franse cellist Maurice Martenot na zijn werk als radio-operateur tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het geluid is zweverig, bijna vocaal, alsof een geest zingt via radiogolven. Messiaen kende het instrument goed: zijn zus Jeanne speelde het, en hij wist dus precies hoe hij die buitenaardse klank moest inzetten. Messiaen gebruikt de ondes Martenot op verschillende momenten, als extra kleur tijdens orkestrale uitbarstingen, maar ook tijdens fluweelzachte glissando’s en voor echo-effecten.

Verbluffend

Toen het Boston Symphony Orchestra de partituur van de symfonie op de lessenaars legde, bleek het werk niet alleen technisch uitdagend, maar ook conceptueel verbluffend. In de muziek kon Messiaen een veelheid aan interesses kwijt: natuur, vogelzang, het katholieke geloof, oosterse filosofie, en de legende van Tristan en Isolde. De titel Turangalîla is een samenstelling van twee woorden uit het Sanskriet: Lila verwijst naar de liefde en het goddelijke spel in de kosmos, van schepping, vernietiging en wederopbouw, van leven en dood. Turanga verwijst naar de tijd, beweging en ritme. Velen hebben door de jaren heen een poging gedaan om de onmetelijkheid van de symfonie in woorden te vangen. Wellicht kon niemand dat beter dan de componist zelf: ‘Het is een liefdeslied, een hymne aan de vreugde; liefde die fataal is, onweerstaanbaar, alles overstijgend, alles buiten zichzelf onderdrukkend; vreugde die bovenmenselijk is, overweldigend, verblindend, onbegrensd’.

De première van de Turangalîla-symfonie in 1949 onder leiding van Leonard Bernstein (Koussevitsky’s protegé), met Yvonne Loriod als pianiste (en Messiaens toekomstige vrouw), werd met verbazing en bewondering. Koussevitzky noemde de symfonie ‘het belangrijkste werk sinds Le Sacre du Printemps’ van Stravinsky. Sindsdien wordt Turangalîla beschouwd als een van de grootste orkestwerken van de twintigste eeuw. Mahler zei ooit: ‘Een symfonie moet zijn als de wereld, ze moet alles bevatten.’ Had hij Turangalîla maar eens kunnen horen…

Aanbevolen opname

Deze schitterende opname, geproduceerd door het legendarische audioteam van het Boston Symphony Orchestra, werd uitgebracht ter ere van de 75e verjaardag van de première van het werk in 1949. Uit een recensie van The Boston Globe: ‘Een uitbundige ‘Turangalila’ van het Boston Symphony Orchestra. Als het een film was, zou het “Everything Everywhere All at Once” zijn; een kleurrijke zintuiglijke overdaad en een emotioneel labyrint, met een kern van onbedwingbare vreugde.’

Bestel bij platenzaak.nl

De Turangalîla-symfonie in een notendop

I. Inleiding

Het orkest introduceert het beeldenthema (trage, bombastische akkoorden in de trombone) en het bloementhema (delicate versieringen in de klarinet). Daarna ontvouwt zich een veelgelaagde klankwereld van ritmes en texturen.

II. Chant d’amour I

Snelle, vurige passages aangevoerd door de trompetten wisselen af met rustig stromende lijnen in de strijkers en ondes Martenot (het liefdesthema).

III. Turangalîla I

Een dialoog tussen klarinet en ondes Martenot opent dit kamermuzikale deel. Een dromerige en gamelan-achtige klankwereld wordt steeds complexer wordt en komt dan plotseling weer tot rust.

IV. Chant d’amour II

Een schertsend begin voor piccolo en fagot is het startschot voor een negendelige route langs verschillende instrumentencombinaties. Een luistertip van Messiaen: ‘Let op het einde: een waaierachtig effect in vibrafoon en piano boven een rustige en zalvende basis van de drie trombones die pianissimo spelen.’

V. Joie du sang des étoiles (Vreugde van het bloed der sterren)

‘Een hectische vreugdedans’ noemde Messiaen dit deel, geschreven in de geest van de liefdesextase van Tristan en Isolde. Hij gebruikt het beeldenthema als basis voor een duizelingwekkende dans waarin het orkest uiteenspat in duizend kleuren.

VI. Jardin du sommeil d’amour (Tuin van de liefdesslaap)

Het langste deel van de symfonie is een langzaam en verstild liefdesduet met ondes Martenot en gedempte strijkers. Messiaen had hierbij het beeld van een liefdespaar dat als het ware voor eeuwig ligt te slapen in een bloem- en vogelrijke tuin.

VII. Turangalîla II

Een collage-achtig deel met schittermomenten voor onder meer het slagwerk, solocello, en piano.

VIII. Developpement de l’amour (Ontwikkeling van de liefde)

De titel van dit deel heeft een dubbele betekenis: het verwijst zowel naar het verloop van een amoureuze band tussen twee mensen als naar het muzikaal uitwerken van de vier symfonische thema’s: beelden, bloemen, akkoorden en liefde. Aan het begin en einde van dit deel klinkt duidelijk het akkoordenthema: een simpele opeenvolging van akkoorden. Drie ‘grote explosies’ vormen het hoogtepunt van de symfonie.

IX. Turangalîla III

Een kort maar krachtig deel dat teruggrijpt op de kamermuzikale wereld van Turangalîla I en het percussieve Turangalîla II. Verschillende instrumentengroepen spelen hun eigen materiaal wat samen een wonderlijke klankwereld creëert.

X. Finale

Een uitzinnige vreugdedans leidt met een groot crescendo naar het liefdesthema, dat opstijgt uit het hele orkest: een glorieuze apotheose van tachtig minuten extatische muziek.

Lees en luister ook