Classics To Go | 01 februari 2022

Top 10 Nachtmuziek

De nacht kent vele gedaanten. Ook in de muziek. Van verstild tot stormachtig. Van hoopvol tot wanhopig. Van hartstochtelijk tot moordzuchtig. Geen slaap? Deze muziek helpt je de nacht door.

Richters acht uur durende wiegelied

‘We are such stuff as dreams are made on, and our little live is rounded with a sleep’, schreef de Engelse dichter William Shakespeare in zijn Tempest. Met die sleep bedoelde hij de dood. Maar de Britse componist Max Richter gaf daar zijn eigen draai aan. Zijn acht uur durende werk Sleep is bedoeld om in de nacht te beluisteren. Of eigenlijk om bij in slaap te vallen, om te kijken of de noten enige invloed hebben op hoe wij slapen. Richter zelf noemt het ‘een acht uur durend wiegelied’. Sleep is een serie variaties, ‘een echo van Bachs Goldbergvariaties, die destijds bedoeld waren om de opdrachtgever van het werk te genezen van zijn slapeloosheid’. We luisteren hier naar dreamscapes. En heb je gewoon geen slaap? Deze muziek helpt je de nacht door.

Een nacht vol trauma’s

De Turkse componist Fazil Say schreef het werk Night voor één piano en de vier vaardige handen van broers Lucas en Arthur Jussen. Zijn nacht is het toneel van een traumatische gebeurtenis. Het onheil kondigt zich meteen aan in een dreigend ritme, dat in de hogere en lagere regionen van het instrument steeds weer opduikt, zelfs in het plukken aan de snaren in de vleugel. Soms lijken de noten even een bestand te sluiten, tot bezinning te komen, te berusten in het onvermijdelijke. Maar onderhuids woekert de worsteling voort. Hij vond het fascinerend, verklaarde Say, om voor Night vier virtuoze handen tot zijn beschikking te hebben. ‘Ik kon er spookachtige sferen mee oproepen.’

De ziel ‘stijgt naar de sterverlichte hemel’

De Ierse pianist John Field werd de uitvinder van de Nocturne, de miniatuur, waarin de strakke vormen van het klassieke tijdperk plaats maakten voor de onbestemde emotie. Hij schreef schaduwrijke poëzie in noten. Als een waar romanticus had Field een fascinatie voor de mysteries van de nacht: in haar duisternis kon de mens zich ontdoen van de strakke conventies van de dag. ‘Half wakende dromen’, noemde Franz Liszt de nocturnes bewonderend. ‘Ze voeren onze gedachten naar de uren waarin de ziel, bevrijd van de zorgen van de dag, zich kan verliezen in overpeinzingen, en opstijgt naar de regionen van een sterverlichte hemel.’

‘Rinkelend als parels in een gouden vaas’

Frédéric Chopin was een bewonderaar van Field. Andersom bleek dat niet het geval te zijn. Toen de Poolse belofte wat van zijn eigen nocturnes speelde voor de oude Ierse meester, omschreef Field hem als een ‘talent dat als een zieke in quarantaine zit’. De bewondering van Chopin werd er niet minder om, en Field bleef een inspiratiebron voor hem. Misschien was de Ier ietwat jaloers, want zijn opvolger zou hem overvleugelen en de nocturne tot wasdom brengen. Hij vervolmaakte Fields technische vondsten van gebroken akkoorden in de linker hand en een vocale melodie in de rechter. Maar het ritme wiegde vrijer bij de Pool. Hij liet zich ook bezielen door het de belcanto-aria’s uit de opera’s van de Italiaanse componist Vincenzo Bellini. De invloed van Chopins muziek op zijn tijdgenoten was immens. ‘Zoveel eenvoud en frisse verbeelding’, schreef de componist Hector Berlioz. ‘Toen we de laatste noot hoorden, zoals een parel rinkelt in een gouden vaas, zat het publiek in gedachten verzonken, bleef het luisteren, zoals we soms kijken naar het schaduwenspel van de schemering en we bewegingloos in het donker zitten, onze ogen geklonken aan de horizon waar het licht zojuist vervaagd is.’

Casta Diva vereert de maangodin

De belcanto-stijl van Vincenzo Bellini liet zijn invloed gelden bij Chopin. Ook in zijn werk neemt de nacht een grote plek in. Bijvoorbeeld in Bellini’s bekendste aria Casta diva uit de opera Norma. De Gallische priesteres Norma roept in een nachtelijk ritueel de goden aan. In het woud branden vuren, aan de voet van de eik van Irminsul, de boom die de wereld ondersteunt, staat een altaar. De Galliërs wachten op hun hogepriesteres in de hoop dat zij een opstand tegen de Romeinse bezetters zal ontketenen. Maar Norma is al jarenlang de geheime minnares van de Romeinse veldheer Pollione. Ze baarde zelfs twee kinderen van hem. De priesteres maant haar landgenoten dan ook tot geduld. Ze voert in het nachtelijke duister een ritueel uit en bidt tot de volle maan. ‘Casta diva, zilveren godin, breng vrede over de aarde zoals u dat doet in de hemel.’

Maanlicht of geen maanlicht?

Waar de nacht is, daar schijnt de maan vaak in de muziek. Bij Bellini in Casta Diva, bij Het lied aan de maan in Dvoraks Rusalka, en – niet te vergeten – in het beroemdste stuk maanmuziek, de Mondscheinsonate van Beethoven. Of de componist de nacht en de maan voor ogen had bij het componeren, weten we niet. De Veertiende Pianosonate dankt z’n bijnaam aan de Berlijnse dichter en criticus Ludwig Rellstab, die schreef dat het langzame begindeel hem deed denken aan ‘een boot, die bij maanlicht, langs de ongerepte oevers van het Meer van Luzern gleed’. Het leidde ertoe, vond de musicoloog Michael Steinberg, dat menig pianist de openingsnoten in een comateus tempo uitvoert

Duivelsverering ‘met hulp van God’

Verre van comateus is de heksensabbat in Een nacht op de kale berg van de Russische componist Modest Moessorgski. De componist liet zich inspireren door onder meer het verhaal De avond voor Sint Jan van Nikolaj Gogol. Eerst moest het een opera worden, maar Moessorgski besloot bij nader inzien dat een symfonisch gedicht beter paste bij zijn bedoelingen. Hij voltooide het stuk pas zeventien jaar later, ‘met hulp van God en na dertien dagen zware arbeid’, schreef hij aan zijn vriend Nikolaj Rimski-Korsakov. Maar hij kreeg nergens de handen op elkaar voor zijn duistere noten over de duivelsverering van een groep heksen – Satan komt zelfs op bezoek. Geen orkest wilde het uitvoeren. Het werk werd pas een hit enkele jaren na zijn dood, toen Rimski-Korsakov er een gekuiste versie van maakte.

**In Um Mitternacht viert onmacht hoogtij**

Over het Wenen rondom het begin van de twintigste eeuw viel langzaam de duisternis in. De macht van de Habsburgers was tanende. Psychiater Sigmund Freud wroette in de donkere hoeken van het onderbewustzijn. Hij duidde de dromen van zijn patiënten. De nacht viel over Wenen. De strijd tussen licht en duisternis, tussen leven en dood, was een rode draad in de muziek van Gustav Mahler, in wie vele tegenstellingen samenkwamen. Dat gold ook voor dichter Friedrich Rückert die een groot deel van zijn leven, na de dood van twee van zijn kinderen, in een nachtelijk duister doorbracht. Alleen over dat wrede lot schreef hij al meer dan vijfhonderd gedichten. Mahler putte veel uit Rückerts poëzie, onder meer zijn indringende lied Um Mitternacht. De nacht als een tijdstip waarop de machteloosheid van de mens hoogtij viert.

‘De maan loopt over de hoge eiken’

Een andere componist in het Wenen van Mahler was Arnold Schönberg, de man na wie de muziek nooit meer hetzelfde zou zijn. Toch schreef hij aan het slot van de negentiende eeuw nog tamelijk traditioneel. Met zijn strijksextet Verklärte Nacht stapte hij over van de conventionele Brahmsianen naar de revolutionaire Wagnerianen. Schönberg zette zijn eerste stappen op een experimenteel pad. Aan Verklärte Nacht lag het gelijknamige gedicht van Richard Dehmel ten grondslag over een nachtelijke wandeling van twee geliefden, ‘de maan loopt over de hoge eiken, geen wolk vertroebelt het hemellicht, waarin de zwarte takken reiken’. De vrouw is zwanger, maar niet van de man naast haar. Hij vergeeft het haar, en zegt het kind als het zijn te zullen beschouwen. De muziek golft mee met de nacht en de gevoelens. De noten zijn van een onbestemde schoonheid, zoals de schaduwen.

De nacht van Revueltas is een jungle

Eind jaren dertig schreef de Mexicaan Silvestre Revueltas de soundtrack voor de film La Noche de los Mayos, de nacht van de Mayas, over de botsing tussen een traditionele indianenstam en de moderne samenleving. De film werd al snel vergeten, maar de muziek bleef hangen. Twintig jaar na de dood van Revueltas lijmde componist en dirigent Yves Limantour de stukken uit de soundtrack samen tot een orkestsuite in vier delen. Het is een werk dat voortgedreven wordt door ritme. ‘Ik heb een bijzondere opvatting over de natuur’, schreef Revueltas. ‘Alles is ritme. Mijn ritmes bulderen, ze zijn dynamisch, tastbaar, zichtbaar.’ De nacht van Revueltas is een jungle.