Classics To Go | 01 maart 2023

Het meesterwerk Een heidens offerfeest

Harmonie en melodie regeerden eeuwenlang de muziek. Maar toen, ruim een eeuw geleden, was er een jonge Rus, Igor Stravinsky, die het ritme tot zijn god uitriep. Na zijn Sacre du Printemps zou de muziek nooit meer hetzelfde zijn.

‘Een groep Lolita’s met knokige knietjes en lange vlechten’

Soms is een componist op het goede moment op de goede plek. Zo voelde het niet op het moment zelf, toen Igor Stravinsky eind mei 1913 in de zaal van het nieuwe Théâtre des Champs-Elysées toeschouwer was bij de première van zijn ballet Le Sacre du Printemps. De avond groeide uit tot het grootste schandaal uit de muziekgeschiedenis. Na de raadselachtige fagotsolo begon in de oren van het publiek het werk langzaam maar zeker te ontsporen. Met het luider worden van de klanken steeg ook het lawaai van het ongenoegen. Het zachte gemor veranderde in geschreeuw. Het schouwspel op het toneel hielp niet bij het bedaren van de gemoederen. Na het openen van het doek huppelde er in de choreografie van de danser Vaslav Nijinsky ‘een groep Lolita’s met knokige knietjes en lange vlechten’. Althans zo omschreef Stravinsky de ballerina’s die bewogen op een barbaarse manier die veel bezoekers niet kon bekoren. Vooral de rijke dames gingen uit hun dak van woede. Hoe heftig en hard de muziek ook was, zij werd al snel overschreeuwd door de voor- en tegenstanders. Ze gingen zelfs met elkaar op de vuist. Volgens politierapporten vielen er die avond bijna dertig gewonden.

‘Tegen mijn wil ben ik tot revolutionair gebombardeerd’

Het schandaal bezorgde Stravinsky meteen de reputatie van revolutionair, een nieuwlichter die de heilige tradities van de muzikale schoonheid en taal omver wilde werpen. Vreemd, want tot dat moment was hij meestal omschreven als een klassiek componist, als een man die terug wilde naar het verleden. Beide omschrijvingen sloegen de plank mis, vond Stravinsky zelf. Hij schreef erover in het boek Muzikale Poëtica, een weerslag van zes lessen die hij in 1939 gaf aan studenten op Harvard. ‘Tegen mijn wil ben ik tot revolutionair gebombardeerd. Maar revolutionaire impulsen komen nooit helemaal uit het niets. Er bestaan handige mensen die met boze opzet revoluties maken… je moet ervoor waken je niet te laten gebruiken door mensen die je bedoelingen toedichten die niet de jouwe zijn. Ik voor mij kan nooit over revolutie horen spreken zonder te denken aan het gesprek dat de schrijver Chesterton naar eigen zeggen voerde met een kroegbaas in de Franse kustplaats Calais. Deze klaagde bitter over de hardheid van het bestaan en het toenemende gebrek aan vrijheid. “Wat heeft het voor zin”, besloot de kroegbaas, “om drie revoluties in gang te zetten en altijd weer op hetzelfde punt uit te komen.” Waarop Chesterton hem erop wees dat een revolutie, in de letterlijke betekenis van het woord, een beweging is die weer op het punt van vertrek uitkomt.’
Stravinsky vond het breken met een gewoonte niet per se een revolutionaire daad. ‘Waarom zouden we het woordenboek van de schone kunsten belasten met die gezwollen term die in de algemeen aanvaarde betekenis een staat van verwarring en geweld aangeeft, terwijl er zoveel geschiktere woorden zijn om oorspronkelijkheid mee aan te duiden.’

De Sacre verklankt de band tussen mens en aarde

Het idee voor de Sacre kwam voort uit een visioen. Op een dag had Stravinsky ‘een visioen van een grote heidense plechtigheid, waar oude wijze mannen in een kring zitten en kijken naar de doodsdans van een meisje dat geofferd gaat worden om de lentegod gunstig te stemmen’. De componist ging te rade bij Nicolas Roerich, een kunstschilder en kenner van de oud-Russische cultuur. Het gaat in de Sacre om een oeroud ritueel, met ritme in de leidende rol. Harmonie en melodie, de schoonheidsidealen van de muziek tot dan toe, schuiven naar de achtergrond. Het werk moest – in de eigen woorden van Stravinsky – ‘de nauwe verbondenheid van de mens met de aarde verklanken’. En dat deed het, en zelfs zodanig dat de bezoekers tijdens de première van hun stoel vielen van verbijstering en verontwaardiging. Stravinsky sprak in zijn muziek – en blijkbaar ook in zijn gehoor – primitieve driften aan. Ook de choreografie van Nijinksy wekte de woede van het publiek op. Dat bleek een jaar later, toen dirigent Pierre Monteux de Sacre voor de tweede keer op zijn lessenaar zette in datzelfde Parijs, ditmaal zonder dans. Het werk kreeg een ovationeel applaus en de bezoekers droegen de componist op de schouders door de Parijse straten.
De kunst in de jaren tien van de twintigste eeuw raakte, vlak voor de Eerste Wereldoorlog, nu eenmaal een gevoelige snaar. Kennelijk zat er een spanning in de lucht die naar ontlading zocht. De angst voor het onbekende hield de samenleving in zijn greep en de uitbarsting van gewelddadige klanken, zoals veel mensen de Sacre en andere moderne muziek ervoeren, riep een heftige tegenreactie op. Maar het meesterwerk van Stravinsky onderscheidde zich door de enorme brute ritmes die de componist aan het grote orkest ontlokte. De Sacre komt – ook nu nog – als een aardbeving over de luisteraar heen.