Stijn van der Schoor Stijn van der Schoor |

De vergelijking Schuberts Erlkönig

© IndigoLT / iStock

‘Wie rijdt er zo laat door de nacht en wind? Het is een vader met zijn kind.’ Schuberts zetting van deze regels is al sinds de uitgave in 1815 een publiekslieveling. Drie uitvoeringen van de Erlkönig op een rij.

pl schubertOpus 1

Met slechts achttien jaar componeerde Franz Schubert zijn eerste hit, het begin van een korte maar uiterst productieve carrière. Geheel soepel verliep het publicatieproces van de Erlkönig overigens niet. Schuberts uitgever zag geen brood in het lied, waarop het even leek dat de Erlkönig niet op de markt zou verschijnen. Een gulle vriend nam gelukkig de kosten op zich, waardoor het werk in 1815 alsnog in eigen beheer kon worden uitgeven. Het lied werd een doorslaand succes, en is nu nog steeds een publiekslieveling. De zetting van Von Goethes gelijknamige gedicht verhaalt over de noodlottige tocht van een vader en zoon die te paard door de nacht racen. Wat er precies aan de hand is, wordt niet duidelijk, alleen dat er haast bij geboden is. Tijdens de reis wordt het kind overvallen door de ‘Erlkönig,’ een schijnbaar vriendelijk man die het kind verleidt mee te komen. Vader ziet de figuur echter niet en verklaart alles aan de hand van natuurverschijnselen. Is de Erlkönig, als personificatie van de dood, echt of slechts een schim? De duistere figuur blijft het kind belagen, totdat hij er op een gegeven moment genoeg van heeft en hem meesleurt de dood in. Zo naargeestig en macaber als het lied is, zo briljant wist Schubert het gedicht te vertalen naar muziek. Met slechts een zanger en piano schept de jonge componist een dramatische vertelling door de vier verschillende personages ieder een eigen muzikaal karakter te geven. De vader, rationeel en geruststellend, zingt laag en standvastig. Het kind daarentegen heeft een minder volwassen stem en klimt naar het angstiger wordt steeds hoger. De verteller stelt zich neutraal in het midden op. Schijnheilig liefelijk is de Erlkönig, die als enige in majeur zingt. En laten we natuurlijk het galopperende paard in de piano niet vergeten, dat slechts stopt met rennen wanneer het noodlot toeslaat. Kortom, genoeg ruimte in deze muzikale vertelling om het verhaal met karakters tot leven te wekken.

Schubert Goethe Lieder Fischer-DiskauDietrich Fischer-Diskau

Grote kans dat Schubert-fans bekend zijn met de opnames van deze legendarische zanger, die door Der Spiegel de ultieme ‘vertolker van het Duitse liedrepertoire’ werd genoemd. In zijn uitvoering van de Erlkönig transformeert Fischer-Diskau met subtiele intentie- en klankverschillen in de verschillende rollen, al blijft zijn iconische stemgeluid herkenbaar. De tenor presenteert ons een geruststellende vader, een angstige zoon, een declamerende verteller en een griezelig vriendelijke Erlkönig. Deze laatste komt bij Fischer-Diskau als het ware uit de mist opdoemen – eerst heel zachtjes, totdat hij zich met geweld de jongen toe-eigent.

Schubert Lieder Von Otter QuasthoffAnne Sofie von Otter

Wie zegt dat de Erlkönig alleen overtuigend gezongen kan worden door een man, moet eens naar de uitvoering van zangeres Anne Sofie von Otter luisteren. Maar niet alleen qua stemsoort wijkt deze opname af van de norm. Deze orkestratie komt van niemand minder dan componist Hector Berlioz. De dramatiek staat voorop in deze operateske versie, die qua intensiteit zeker niet voor de andere opnamen onderdoet. Zelfs de verteller houdt zich in Von Otters interpretatie niet afzijdig, hij draagt het verhaal uit met zijn meelevende, vertellende toon. Hetzelfde geldt voor de vader, sterk en overtuigend, en de zoon, bang en bijna tegen het hysterische aan. Deze karakters steken prachtig af tegen het laatste personage. De Erlkönig is hier lief en zoet, weg is de dramatiek. Er borrelt nog geen dreiging in zijn woorden, wat het contrast des te groter maakt wanneer hij plotseling in woede ontsteekt en het kind onontkoombaar meeneemt de dood in.

The Art of Bryn TerfelBryn Terfel

Bryn Terfels bijna theatrale uitvoering staat in de traditie van Fischer-Diskau, maar wel op een geheel eigen en nieuwe manier. In zijn vertelling gebruikt Terfel een rijk palet aan klanken en grote tempowisselingen om het verhaal tot leven te brengen. Luister maar eens naar het einde. Daarnaast zijn de verschillen tussen vader en zoon uitvergroot — de krachtige vader lijkt in de verste verte niet op zijn paniekerige zoon, die met trillende stem zingt. Ook de Erlkönig is een geheel eigen persoon. Anders dan bij Fischer-Diskau en Von Otter horen we een drammerige en stiekeme Erlkönig — de vriendelijkheid is ver te zoeken, zijn duistere bedoelingen zijn vanaf het begin af aan duidelijk.

De vergelijking

De verschillende rollen in Schuberts Erlkönig geven genoeg ruimte voor een grote hoeveelheid aan interpretaties, getuige de drie bovenstaande opnames. Maar ook andere uitvoeringen zijn het beluisteren waard. Fans van Bryn Terfels theatrale Erlkönig zullen wellicht ook houden van Thomas Quasthoffs versie, deze keer georkestreerd door Max Reger. Net als Terfel weet Quasthoff zijn stem te verkleuren naar de verschillende personages. Is Terfels uitvoering té theatraal naar jouw smaak? Luister dan eens naar Matthias Goerne. Net als Fischer-Diskau weet deze zanger op subtiele wijze het verhaal te vertellen. Vind je de Erlkönig prachtig passen bij de sopraanstem dan is de uitvoering van Jessye Norman, die ook qua invulling van rollen en dramatiek veel lijkt op Von Otters uitvoering, wellicht meer iets voor je.

tenorenLees een luister ook