Stijn van der Schoor | 18 mei 2017

De vergelijking Bruchs Kol Nidrei

Max Bruch schreef een prachtig werk voor cello en orkest, Kol Nidrei. Hierin verwerkte hij twee Hebreeuwse melodieën. Maar speel je dit werk als Adagio (zoals Bruch het zelf noemde), lament of soloconcert?

Adagio voor Cello en Orkest

Max Bruch had geen grip op zijn imago. Zo werd de Duitse componist voornamelijk bekend om zijn zeer populaire Eerste Vioolconcert, een werk dat hij zelf maar matig vond. Ook zijn Kol Nidrei, een adagio voor cello en orkest, ging een eigen leven leiden. Door het gebruik van twee Hebreeuwse titels kwam Bruch onder het grote publiek bekend te staan als een Joodse componist. De nazi’s bestempelde Bruch en zijn muziek hierom zelfs als ‘entartet’, als verboden kunst. En dat terwijl de componist overtuigd protestant was.
Waarom Bruch dit werk schreef wordt hevig bediscussieerd. Schreef hij het voor zijn goede vriend Robert Hausmann, of voor de Joodse gemeenschap in Liverpool, waar Bruch dirigent was? Wel staat vast dat hij voor Kol Nidrei zijn materiaal putte uit de Joodse liturgie. Zo is het eerste thema gebouwd op het begin van het Kol Nidrei-gebed (‘alle geloften’ in het Aramees), gezongen tijdens Jom Kippoer (de Grote Verzoendag). In dit gebed worden ‘alle geloften’ van het komende jaar nietig verklaard. Het tweede thema is gebaseerd op Byrons melodie O Weep for Those that Wept on Babel’s Stream. Het werk bestaat daarmee uit twee delen – één droevig, het ander hoopgevend.
Met deze twee beladen melodieën kun je Kol Nidrei zien als een muzikaal gebed, waarin de solist fungeert als een soort cantor, een voorzanger. Een meer concertante benadering is echter ook mogelijk. Dan lijkt het stuk wellicht op het langzame deel uit een soloconcert. Een derde mogelijkheid is om Kol Nidrei als een lyrisch adagio te benaderen, meer in overeenstemming met Bruchs eigen benaming, Adagio voor cello en orkest. In deze vergelijking bekijken we welke benaderingen drie topcellisten hebben gekozen.

Pierre Fournier

De Franse Pierre Fournier, bekend om zijn koninklijke klank, benadert Kol Nidrei als een echt Adagio: lyrisch, expressief en met langzaam uitstervende, muzikale lijnen. Deze uitvoering is dan ook geen soloconcert waarin de cello schittert als prima ballerina. Integendeel, met het bewegelijke orkest doet deze versie eerder denken aan een dialoog tussen twee stemmen – de cello en het orkest als één geheel. Dit wordt nog duidelijker in het tweede thema, wanneer de hemel zich opent (5:27). Uiteraard voert de cello nog steeds de boventoon, al eist het orkest zijn rol hier nog meer op – de twee lijken te versmelten.

Alisa Weilerstein

Alisa Weilersteins uitvoering van Kol Nidrei heeft zowel iets beheerst als iets bedwongen. Beide thema’s zijn vreemd genoeg vrij sereen: naast het berustende eerste thema is ook het tweede tamelijk ingetogen. Toch voel je bij deze Joods-Amerikaanse cellist een ingehouden drang. De muziek komt nooit echt tot een dramatisch hoogtepunt en zelfs het hoopgevende tweede thema lijkt op een lament. Weilersteins spel doet nog het meest denken aan de voorzanger in de synagoge, vooral aan het begin (0:46). Vanzelfsprekend geeft ook het einde geen voldoening. Alles in deze opname draagt een innerlijke triestheid. Hier blijft de hemel dicht.

János Starker

In deze uitvoering van de Hongaarse János Starker neemt de cello een solistische rol op zich. Kenmerkend voor deze aanpak is een zware, stuwende en gedreven manier van spelen. Het orkest lijkt dan ook puur volgzaam aan Starkers spel en heeft een teruggetrokken rol, vooral als de solist speelt. Wanneer we bij het tweede thema aankomen is dit voor Starker de uitgelezen kans te schitteren en dat gaat hem niet slecht af. Hier bereikt de zware dramatiek haar hoogtepunt. Typerend voor deze concerterende aanpak is het einde, Starkers laatste virtuose cadens (9:02).

De vergelijking

Dat Bruchs Kol Nidrei op meerdere manieren gespeeld kan worden blijkt uit deze drie opnames. Hou je van Fourniers lyrische interpretatie, dan is ook het beluisteren van Mischa Maisky’s opname de moeite waard. Doet Weilersteins ingetogen opname je het meest? Luister dan ook eens naar Matt Haimovitz. Liefhebbers van Starkers zware, solistische manier van spelen zullen waarschijnlijk ook genieten van de opname van Lynn Harrell.