Classics To Go | 25 juli 2023

Componist Béla Bartók

De Hongaar Béla Bartók behoorde tot de grote componisten van de twintigste eeuw. Hij liet oude volksmuziek samenvloeien met ongehoorde vondsten en zijn stijl klinkt daardoor tegelijkertijd vertrouwd en nieuw.

In zijn composities is de oerkracht nooit ver weg

Hij werd geboren in de tijd dat het Habsburgse Rijk begon te verbrokkelen. De Oostenrijks-Hongaarse monarchie strekte zich eind negentiende eeuw uit over een groot deel van het midden en oosten van Europa. Béla Bartók groeide vanaf 1881 op in een gebied dat Hongarije heette, maar dat na de Eerste Wereldoorlog versnipperde: zijn geboortedorp ligt nu in Roemenië en de plekken waar hij de rest van zijn jeugd doorbracht zijn nu Oekraïens en Slowaaks. Wenen en Boedapest – waar Bartók studeerde – lagen op het kruispunt van Europa, zowel in politiek als muzikaal opzicht. Daar botsten noord en zuid, en oost en west.

De jonge Bartók verloor al vroeg zijn vader. Zijn moeder gaf hem pianoles en schreef zijn eerste composities – vanaf zijn negende jaar – op in schriften. Het muzikale wonderkind zoog vele invloeden op. Eerst beheersten Franz Liszt en Johannes Brahms zijn gemoed, vervolgens kwamen de beide Duitse Richards: Wagner en Strauss. Maar het meest tot zijn verbeelding sprak de Hongaarse volksmuziek, die hij ontdekte aan de hand van zijn vakgenoot, componist Zoltán Kodaly. Met een opname-apparaat trok Bartók vanaf 1905 de bergen van Hongarije in, om ten slotte thuis te komen met zo’n zesduizend volksliederen, in 1913 ging hij zelfs naar Algerije en verzamelde daar zo’n tweehonderd Arabische melodieën. Zijn roem verwierf Bartók door deze onderzoekingen en de wijze waarop hij de volkse tradities in zijn muziek verwerkte. In zijn composities is de oerkracht nooit ver weg.

‘Volksmuziek verandert van minuut tot minuut’

Bartók was halverwege de dertig toen hij zijn grote doorbraak beleefde in 1917, aan het einde van de Eerste Wereldoorlog,
met zijn enige opera Blauwbaards Burcht en het ballet
De Houten Prins. Er zat iets onrustbarends en duisters in zijn muziek, iets wat paste bij de tijdgeest en de doodsnood waarin het hart van Europa zich in die tijd bevond. De burcht van Blauwbaard is daar een goed voorbeeld van: achter elke deur die zijn nieuwe geliefde Judith opent, liggen symbolen van
macht en schoonheid, maar allemaal zijn ze besmeurd met bloed.

In die zin was Bartók een kind van zijn tijd: noten weerspiegelden het leven. Mozart had gezegd dat muziek altijd het oor moest behagen, maar Bartók en zijn generatie componisten geloofden daar niet in. Zij zochten naar een nieuwe en betekenisvolle taal in woelige tijden. Misschien dat Bartók daarom zoveel belangstelling koesterde voor de volksliederen, die door de eeuwen heen het bestaan beschreven met zijn mooie en scherpe kanten. ‘De volksmelodie is als een levend wezen’, schreef hij. ‘Hij verandert van minuut tot minuut, van ogenblik tot ogenblik. Ik kan dus niet zeggen: deze of gene melodie is zo, zoals ik hem hier of daar heb genoteerd. Ik kan alleen maar zeggen: op het moment dat ik hem opschreef, was hij zo.’ Die veranderlijkheid boeide Bartók en die snelle stemmingswisselingen zijn ook een kenmerk van zijn eigen stijl. Hij bracht, zei Bartók, ‘de gelukkigste dagen van zijn leven’ door te midden van de zingende boeren in de gehuchten die hij met zijn fonograaf bezocht.

‘Het is jammer dat ik moet vertrekken met een volle koffer’

Uiteindelijk verliet hij zijn geliefde Hongarije, dat in de jaren dertig de kant koos van het Duitsland van Adolf Hitler. In de ogen van de politiek was die stap de enige kans om het verlies van de Eerste Wereldoorlog te wreken. Bartók kon het niet aanzien, maar bleef in eerste instantie, om voor zijn oude moeder te zorgen. Toen zij in 1939 stierf, was er – behalve de onvermijdelijke heimwee – geen reden meer om te blijven. De componist vertrok naar de Verenigde Staten, via Siberië om niet van de gunsten van de nazi’s afhankelijk te zijn. Hoewel hij met alle egards werd ontvangen, voelde hij zich nooit echt thuis in Amerika. De beroemde dirigent Serge Koussevitzky bestelde bij hem een werk, waarmee Bartók zichzelf op de muzikale kaart van de VS leek te zetten: het Concert voor Orkest. Maar de componist kreeg geen tijd om op dat succes voort te borduren: niet lang daarna begaf zijn van jongsaf zwakke gezondheid het definitief. Hij stierf in september 1945 in New York aan leukemie in zulke armoedige omstandigheden dat het Amerikaanse bureau voor auteursrechten zijn begrafenis moest betalen. ‘Het is jammer dat ik moet vertrekken met een volle koffer’, verzuchtte hij enkele uren voor zijn dood tegen de arts die hem behandelde. Er waren nog zoveel muzikale ideeën die bruisten in zijn hoofd, en die hij niet meer zou kunnen uitpakken. Maar luisterend naar wat hij wel schreef doemt een groot woud op, waarin je eindeloos kunt dwalen, alsof in Bartók meerdere componisten schuilgingen. Zijn veelzijdigheid is indrukwekkend, en toch blijft zijn muziek juist in alles Bartók. Je zou hem nooit voor iemand anders kunnen aanzien.