Classics To Go | 03 mei 2016

Album van de week Erik Satie

Satie door Jean Cocteau

De Franse componist Erik Satie was en is ongrijpbaar. Hij groeide uit van een vergeten zonderling – die zijn eigen kerk begon – tot een cultheld. Het mysterie in zijn muziek blijft veel mensen boeien. Jean-Yves Thibaudet zette alle pianostukken op vijf cd’s. Op de bonusCD bij de box staan ook de werken voor piano vier-handig.

Er kleeft iets mythisch aan de kale noten

Erik Satie had een ongeëvenaard – al was het bizar – gevoel voor humor. Hoe kom je anders op het idee een werk de titel te geven Drie stukken in de vorm van een peer, om die vervolgens in zeven delen te componeren. Satie bleef een grotendeels onbegrepen kunstenaar: een eenzelvig man die woonde in een armoedig appartement, waar zijn vrienden na zijn dood een hele stapel aan hem gerichte brieven vond, die nooit waren geopend, maar die hij wel had beantwoord. Hij was een slechte pianist, verdiende geld met het spelen in kroegen, maar was in zijn componeren preciezer dan wie dan ook: zuinig met noten, bij het gierige af. Zo’n halve eeuw verdween zijn muziek in de vergetelheid, totdat twee pianisten zich erover ontfermden: de Italiaan Aldo Ciccolini en de Nederlander Reinbert de Leeuw. Zijn Gnossiennes en Gymnopédies werden omarmd door de jeugdige generaties van de zeventiger en tachtiger jaren – er kleefde iets mythisch aan die kale noten. Satie groeide uit tot een raadselachtige cultheld. Nooit slaagde iemand erin het mysterie rondom hem te ontrafelen. Hij was iemand die tegen de stroom van zijn tijd inroeide. Waar de volgers van Richard Wagner zich onderdompelden in rijke orkestklanken en oreerden over de toekomstmuziek, daar wilde Satie juist terug naar de eenvoud van de oudheid. Zijn Gymnopédies verwezen naar dansen die naakte Spartaanse kinderen uitvoerden. Hij wilde terug naar de wieg van de muziek: hoe minder noten hoe meer zeggingskracht, is de filosofie die opstijgt uit zijn muziek.

Satie ging op zijn veertigste weer studeren

De eer van Satie’s herontdekking komt toe aan de Italiaan Aldo Ciccolini. Hij woonde een groot deel van zijn leven in Parijs en werd daar gegrepen door de muziek van de excentrieke Fransman. Een van Ciccolini’s leerlingen, Jean-Yves Thibaudet, maakte een opname van alle pianomuziek van Satie. Dat is nog best een ingewikkelde onderneming, aangezien de componist nogal zuinig was met het uitgeven van zijn muziek. Na zijn dood vonden vrienden nog vele ongepubliceerde stukken, waarvan niet precies duidelijk was wat de componist ermee wilde, en of ze überhaupt wel van hem waren. De muziekstudies in zijn jeugd hadden weinig om het lijf, althans Satie bleef er nooit lang, zodat hij grotendeels opgroeide als muzikale autodidact. Rond zijn veertigste besloot hij opnieuw onderwijs te gaan volgen aan de Schola Cantorum, bij zijn collega’s Albert Roussel en Vincent d’Indy. Roussel keek ervan op. ‘Ik probeerde hem de lessen uit het hoofd te praten, want Satie verstond zijn vak. Zijn gepubliceerde werken waren voor mij bewijs genoeg dat ik hem niets te leren had. Ik kon me niet voorstellen wat er voor hem te halen was. Maar Satie liet zich niet van zijn voornemen afbrengen en toonde zich een hardwerkend leerling en voortreffelijk musicus.’ Zijn opdrachten noteerde de componist in een verfijnd handschrift in notitieboekjes, zoals hij dat ook deed met stukken van collega’s die hij geschikt vond om in de kroeg te spelen. Op die manier belandde er aanvankelijk muziek in de Satie-catalogus die in werkelijkheid van anderen was. Voor het vijftal albums in Thibaudets box werd alles nog eens zorgvuldig uitgezocht.

‘Dat is een geheim tussen de pianist en mij’

Satie was de componist die de verbeelding van zijn vertolkers tot het uiterste probeerde te prikkelen, onder meer met vreemde opmerkingen in de partituur over hoe muziek gespeeld moest worden. Het ging niet om simpele tempoaanduidingen, maar om een emotionele staat van zijn. De eenvoudigste ervan luidden: ‘zonder trots’ of ‘met verbazing’. Maar hij schreef ook gerust het voorschrift ‘als een nachtegaal met kiespijn’ tussen de noten. Soms maakte hij er kleine teksten of gedichten bij, die overigens niet mochten worden voorgedragen. ‘Dat is een geheim tussen de pianist en mij’, vond Satie.
Zowel de musicus als de persoon Satie blijft een raadsel. Hij was het voor zijn tijdgenoten. Hij is het voor ons. Zelfs Reinbert de Leeuw, die zich zeer in de muziek verdiepte, staat nog steeds voor een raadsel. Met sopraan Barbara Hannigan maakte hij onlangs een prachtig album met liederen van Satie. ‘Het is een man en een musicus op wie niemand grip kan krijgen’, zegt hij. De Fransman kende ook een fascinerende levensloop. Hij werkte als kapelmeester een aantal jaren voor het religieuze genootschap van de Rozenkruisers. Vervolgens richtte hij een eigen kerk op, gewijd aan de kunst: Église métropolitaine d’Art. Daarvan was hij overigens het enige lid. Hij begon aan een Messe des pauvres, maar zou die nooit voltooien. Hij speelde in cafés waar niemand kwam, componeerde stukken waar mensen niet geacht werden naar te luisteren: musique d’ameublement oftewel muzikaal behang.
Thibaudet laat in zijn box alle facetten van Satie horen: de bezonken stukken, die de lof van de eenvoud bezingen, de Rozenkruiser-werken waarin toch een universele hartenklop lijkt schuil te gaan, maar ook de cabarateske werken waarmee hij in de kroegen sier wilde maken. De
Franse pianist heeft alle gereedschappen om – zoals de Parijse beeldhouwer Auguste Rodin zei – ‘een blok marmer te nemen en alles
eraf te hakken wat niet nodig is’. In dit geval blijft dan het beeld over van
een mysterie dat niet hoeft te worden opgelost, maar waar je eindeloos
naar kunt blijven luisteren. Soms mag je het niet eens luisteren noemen,
dan is de muziek er met de vanzelfsprekendheid van een ademhaling.